Brzoza, park pałacowy

Założenie parku pałacowego w Brzozie (niem. Birkholz) zajmuje pn.-wsch. część miejscowości. Dojazd do majątku prowadzi od strony Strzelec Krajeńskich aleją platanową, powiązaną kompozycyjnie z parkiem. Pierwotnie w skład zespołu wchodziły: barokowy pałac, założenie folwarczne oraz rozległy park w typie krajobrazowym. Pomiędzy parkiem a dziedzińcem gospodarczym znajdował się pałac, wzniesiony w poł. XVIII w. i przebudowany pod k. XIX w., który nie zachował się do czasów obecnych.
Brzoza to wieś o genezie słowiańskiej, lokowana na prawie niemieckim w czasach margrabiów brandenburskich z dynastii askańskiej. Po raz pierwszy została wzmiankowana w 1337 r. W okresie średniowiecza i nowożytności istniała tutaj siedziba znamienitych rodów szlacheckich, w tym von Schöning, z których najbardziej utytułowany był marszałek polny Hans Adam von Schöning. Z czasów kolejnego właściciela – Georga Wilhelma von Schöning, zachował się monumentalny spichlerz wzniesiony w 1717 r. Wiadomo też, że w tym czasie istniał tutaj dwór myśliwski. Kolejna rezydencja powstała po 1740 r. z inicjatywy generała kawalerii Erdmanna Ernsta von Rüitz. Z pałacem związane było geometryczne założenie ogrodowe. Po bezpotomnej śmierci generała von Rüitz w 1756 r. majątek znalazł się w posiadaniu jego siostrzeńca Balthasara Christopha von Steinkeller. Z czasem rodzina ta pisała się Langenn-Steinkeller i pozostawała w posiadaniu tutejszych dóbr do 1945 r. O znaczeniu majątku w Brzozie świadczył fakt podniesienia go do rangi majoratu. W 1890 r. Ernst Heinrich von Langenn-Steinkeller przebudował pałac i przekomponował wcześniejsze założenie parkowe. Po II wojnie światowej majątek został upaństwowiony. Obecnie stanowi po części własność Skarbu Państwa, Gminy Strzelce oraz Parafii grekokatolickiej.
Park zajmuje obszar o powierzchni ok. 21 ha, z czego ok. 10 ha zajmuje jezioro Brzoza. Założenie ukształtowano w oparciu o jezioro rynnowe z półwyspem w pn. część parku. Granicę parku wyznacza od wsch. pole uprawne i wąski pas zadrzewienia nad brzegiem jeziora, od pd. odcinek ulicy wiejskiej z historycznym ogrodzeniem, od strony zach. droga prowadząca do Wielisławic i od pn. jezioro Brzoza wraz z otaczającym akwen wodny zadrzewieniem. Założenie powstało pod k. XVIII w. lub na pocz. XIX w., na co wskazują cechy stylowe, jak i wiek drzewostanu. Park ukształtowany został w stylu angielskim, z akcentami sentymentalizmu. Z czasem założenie nabrało cech krajobrazowych. Główne wejście na teren parku znajduje się od strony pd., poprzez murowaną bramę zamkniętą odcinkiem łuku. Od bramy w głąb parku prowadzi aleja, która schodząc w dół, łączy się z aleją lipową wzdłuż pd. brzegu jeziora. Do reprezentacyjnie zakomponowanej części parku prowadzą szerokie, kamienne schody, wbudowane w skarpy sztucznie usypanych tarasów ziemnych. Główny element kompozycyjny wnętrza parku stanowi podłużna polana z pozostałościami kolistej misy fontanny, usytuowana na osi widokowej w kierunku miejsca, gdzie stał dawniej pałac. Szlaki spacerowe i aleje o naturalnym, meandrującym układzie oraz łagodnym kształcie, rozchodzą się do poszczególnych części parku i w kierunku półwyspu, opodal którego znajdowała się niegdyś altana ogrodowa. Na wysokości dawnej altany bierze początek promenada z fragmentem alei lipowej, ciągnąca się wzdłuż brzegów jeziora w kierunku pn-wsch. Sentymentalny charakter kompozycji założenia podkreślają elementy małej architektury w postaci dawnego pomnika Bismarcka położonego na półwyspie jeziora. W składzie gatunkowym parku dominują rodzime gatunki drzew. Pod k. XIX w. i na pocz. XX w. drzewostan wzbogacono, nasadzając gatunki obcego pochodzenia, takie jak: daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii), żywotnik zachodni (Thuja occidentalis) i olbrzymi (Thuja plicata), świerk pospolity (Picea abies), modrzew europejski (Larix decidua), platan klonolistny (Platanus x hispanica), robinia biała (Robinia pseudoacacia), tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera). Spośród tych nasadzeń zachowały się pojedyncze okazy. Zarazem teren parku powiększono o ok. 1,5 ha w kierunku wsch. oraz zadrzewiono.
Dendroflorę parku tworzą 32 gatunki2, z przewagą drzew liściastych – 1586 okazów, spośród których w największej liczbie występują: lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), buk pospolity (Fagus sylvatica), klon pospolity (Acer platanoides), klon jawor (Acer pseudoplatanus), robinia biała (Robinia pseudoacacia), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), wiąz górski (Ulmus glabra), grab pospolity (Carpinus betulus). Pozostałe 66 drzew iglastych, reprezentują takie gatunki, jak: świerk pospolity (Picea abies), daglezja zielona (Pseudotsuga menziesii), sosna wejmutka (Pinus strobus), modrzew europejski (Larix decidua), sosna pospolita (Pinus sylvestris). Na terenie parku odnotowano 25 okazów drzew o cechach pomnikowych, najwięcej okazów dębu bezszypułkowego oraz jesionu wyniosłego.
Park w Brzozie stanowi jeden z ciekawszych i oryginalnych realizacji. Na wysokie walory krajobrazowe składa się powiązanie kompozycyjne i przestrzenne założenia parkowego z historyczną zabudową folwarku i wsi oraz kościołem. Założenie wyróżnia się urozmaiconą i malowniczą rzeźbą terenu, z umiejętnie wkomponowanymi elementami architektonicznymi i krajobrazowymi. O walorach przyrodniczych i dendrologicznych decyduje różnorodność gatunków drzew.
Do czasów obecnych park zachował czytelny układ rozplanowania przestrzennego, historyczną kompozycję wraz z układem komunikacyjnym, starodrzew oraz częściowo zachowane elementy architektury parkowej. Park wymaga całościowej rewaloryzacji z otworzeniem pierwotnego charakteru kompozycji wnętrz parku oraz półwyspu.