Park w Zatoniu (niem. Günthersdorf), pow. 52,3704 ha. Położony w środk. części wsi, po wsch. stronie szosy Zielona Góra-Kożuchów (ul. Zielonogórskiej), która stanowi zach. granicę parku. Przy szosie ruina kościoła z pocz. XIV w. oraz budynki browaru, ob. sklep i budynki mieszkalno-gospodarcze. Granicę pn. parku wyznacza droga do Niedoradza (ul. Księżnej Doroty), przy której zabudowania d. folwarku Marzęcin (niem. Alexanderhof), granicę wsch. – droga leśna, pd. – pola, pd.-zach. – droga na terenie d. folwarku i ogrodnictwa. Wjazd główny od strony zach. zespołu, na wysokości ruin kościoła. Od wjazdu na wsch. biegnie aleja lipowa – główny ciąg komunikacyjny na terenie zespołu; na pd. od głównego wjazdu, na wysokości browaru, wjazd na teren folwarku i ogrodnictwa. W zach. części zespołu pałac barokowy, przeb. w stylu klasycystycznym, ob. ruina, oraz neoklasycystyczna palmiarnia, ob. ruina. Na pd. od pałacu klasycystyczne budynki gospodarcze, przeb. XIX w., po 1945 r. remontowane i przebudowywane – stajnia i wozownia, ob. budynek mieszkalny, budynek mieszkalny, cieplarnia, ob. nieużytkowana, stelmacharnia oraz neoklasycystyczna leśniczówka, ob. siedziba Nadleśnictwa Przytok.
Pierwsze założenie dworskie powstaje wraz z budową przez Baltzera von Unruh barokowego dworu (1685 r.-1689 r.). Po 1771 r. przebudowa dworu przez Friederike Christiane hrabinę von Cosel i budowa „nowych”, murowanych budynków gospodarczych. Za czasów księżniczki kurlandzkiej Dorothée, późn. księżnej Dino, księżnej Talleyrand, księżnej żagańskiej (1809 r.-1862 r.) budowa cieplarni i oranżerii przy dworze (1815 r.). W 1840 r. potwierdzony ogród kwiatowy na tyłach dworu i łąka. Po 1841 r. powiększenie ogrodu, prawdopodobnie wg wskazówek P.J. Lenné – powstaje romantyczny park krajobrazowy. W latach 1842-1843 przebudowa dworu wg proj. konduktora budowlanego W. Gurlta. Przed 1853 r. rozbudowa ogrodnictwa, specjalizującego się w uprawie warzyw i owoców na stół książęcy oraz roślin ozdobnych, kierowanego przez Teicherta (brata Friedricha, inspektora ds. ogrodu w Żaganiu). Przed 1860 r. budowa
chaty-domku portiera. W 1871 r. z inicjatywy Alexandre’a Edmonda markiza de Talleyrand-Périgord, księcia Dino przebudowa palmiarni i cieplarni oraz budowa kordegrad wg proj. A. Jaekela. W czasach Renaty baronowej von der Lancken-Wakenitz (1890 r. -1945 r.) przebudowa pałacu wg proj. arch. Schilda (1893 r.), powiększenie parku w kierunku pd. i wsch. o część leśną (przed 1905 r.), budowa leśniczówki (1935 r.-1937 r.). W 1945 r. spalenie pałacu, cieplarni i palmiarni. Po 1945 r. park i pałac przejęte przez Lasy Państwowe, a folwark – przez PGR. W tym okresie nastąpiło częściowe zalesienie parku, rozbiórka kordegard i bramy, domku portiera i niektórych budynków folwarcznych, zniszczenie fontann i rzeźb.
Park podzielony na dwie części: zach. z pałacem, posiadającą cechy ogrodu romantycznego, i wsch., będącą zwartym kompleksem leśnym. Osnowę kompozycji stanowi aleja lipowa, częściowo o charakterze podjazdu, częściowo – promenady, biegnąca od bramy pałacowej przez całą długość parku. Z niej widok w kierunku wsch. na pałac, zaś zach. – na ruiny kościoła. Pierwotnie przed fasadą pałacu oraz cieplarni i palmiarni ogród ozdobny. Na wsch. od pałacu rozległa polana (zw. do 1945 r. Łąką Joanny) z dębem-soliterem, na wsch. od polany kopiec. W części zach. parku drzewostan liściasty, starszy, w tym pomnikowy; głównie gatunki rodzime: dąb szypułkowy (Quercus robur), lipa drobnolistna (Tilia cordata), lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), grab pospolity (Carpinus betulus), buk pospolity (Fagus sylvatica), świerk pospolity (Picea abies Karst). Gatunki aklimatyzowane: dawniej liczne, m.in. uważany w pocz. XX w. za największy na Śląsku tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera), największy w Polsce cypryśnik błotny (Taxodium distichum), ponadto sosna limba (Pinus cembra), dąb błotny (Quercus palustris) i glediczja trójcierniowa (Gleditsia triacanthos). Ob. występują platan klonolistny (Platanus x hispanica) i żywotnik olbrzymi (Thuja plicata). W części wsch. drzewostan mieszany, młodszy; głównie dąb szypułkowy (Quercus robur), świerk pospolity (Picea abies), klon zwyczajny (Acer platanoides), klon jawor (Acer pseudoplatanus). Aklimatyzowane: robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia), sosna wejmutka (Pinus strobus), dąb czerwony (Quercus rubra). Od alei lipowej odchodziły ścieżki o swobodnym układzie, zbiegające się w gł. punktach parku (np. kopiec). Obie części parku oddzielone drogą z pn. na pd. W pn.-zach. krańcu, części środkowej oraz na krańcu wsch. parku cieki wodne. Na pn.-zach. od pałacu i w pd. części parku stawy. Na zach. od pałacu lodownia. Na szczycie kopca zachowana altana. Trzy fontanny: przed pałacem, cieplarnią i palmiarnią oraz na wsch. od kopca. W części zach. parku rzeźby, m.in. sarkofag rzymski z II w. n.e. (ob. MN w Warszawie).
Zachowane rozplanowanie zespołu z XVIII/XIX w. Park w historycznych granicach. Od pn. resztki ogrodzenia-mur. Układ ścieżek w większości nieczytelny. Zmienione zasięg i powierzchnia łąki parkowej. Staw na pn.-zach. od pałacu i ciek wodny w części środkowej wyschnięte, drugi staw i inne cieki wodne zabagnione. Liczne samosiewy, zacierające układ kompozycyjny parku. Łąka nie pielęgnowana. Należy wykonać prace porządkowe oraz opracować projekt rewaloryzacji parku w oparciu o dawne materiały kartograficzne, ikonograficzne, źródła pisane i drukowane. Z uwagi na istotne wartości zabytkowe pałacu-ruiny oraz ewentualne zagrożenie dla przebywających w jej pobliżu osób, zaleca się dokonanie oceny stanu technicznego i podjęcie ewentualnych działań zabezpieczających.
[ Suplement – informacja na temat aktualnego stanu zabytku
W 2019 r. podjęto prace związane z rewaloryzacją parku pałacowego, który zaprojektował w XIX w. Peter Joseph Lenné – królewski ogrodnik z Berlina, otulając rezydencję niezwykłą kompozycją zieleni, z mała architekturą, osiami widokowymi i licznymi elementami waloryzującymi krajobraz. W ramach prac przywrócono dawny układ drożny i wodny. Parkowe alejki zyskały mineralną nawierzchnię w ciepłym odcieniu, malowniczo wijąc się pomiędzy poszczególnymi elementami złożonej kompozycji. Wycięto samosiew zacierający pierwotną kompozycję parku, a zachowany starodrzew poddano pielęgnacji. Ponadto, przywrócono istotny walor zabytkowego parku, jakim jest woda, zasilając przypałacowe fontanny, w tym jedną z rzeźbą chłopca z łabędziem (na podstawie dzieła Teodora Kalide). Oczyszczono też stawy parkowe. Uczytelniono i przywrócono liczne głazy z inskrypcjami, zrekonstruowano również, znajdujący się tu niegdyś rzymski sarkofag z II w n.e. (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie). Pracom poddano sztucznie usypany kopiec z kamienną grotą, przywracając jego kształt, a na szczycie odtworzono altanę różaną. Stąd rozciąga się widokowa na łąkę i pałac. Odtworzono rzeźbę Dzika Kalidońskiego, będącego repliką antycznej rzeźby z Galerii Uffizi we Florencji, która pierwotnie znajdowała się przy fontannie, której ślady zachowały są w pobliżu wzgórza z altaną. Ponieważ na tym etapie prac nie podjęto działań przy fontannie, dzika ustawiono przy małym stawie.
K.Idryjan ]
