W 2011 roku firmy konserwatorskie Monument Service Marcin Kozarzewski oraz Pracownia Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Gorek Restauro s.c. zrealizowały I etap prac konserwatorskich i restauratorskich przy barokowym ołtarzu głównym z kościoła pw. św. Marcina z Tours i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w pocysterskim opactwie w Gościkowie – Paradyżu. Prace te są końcowym etapem wieloletniego, kompleksowego programu konserwatorsko–restauratorskiego, obejmującego wystrój i wyposazenie paradyskiej świątyni.
Sięgające swymi początkami lat 30-tych XIII wieku, opactwo w Gościkowie – Paradyżu, będące obecnie siedzibą Zielonogórsko – Gorzowskiego Wyższego Seminarium Duchownego, jest jednym z najważniejszych sakralnych zespołów zabytkowych w województwie lubuskim. Datowany na 1270 rok kościół klasztorny, mimo przekształceń zachował pierwotny, wczesnogotycki charakter. Przeprowadzona około połowy XVIII wieku gruntowna barokizacja opactwa, w sferze architektonicznej przypisywana jest wybitnemu architektowi królewskiemu Marcinowi Franzowi ze Śląska. Barokizacja objęła także wnętrza, wystrój i wyposażenie klasztoru oraz kościoła.
Najważniejszym, wykonanym wówczas dla opactwa, dziełem jest monumentalny ołtarz główny datowany na lata 1736-1739. Kilkunastometrowej wysokości, wielokondygnacyjna nastawa, wypełniająca od posadzki po sklepienie wschodnią ścianę prezbiterium, ozdobiona wspaniałymi płótnami jednego z najwybitniejszych twórców śląskiego baroku, Felixa Antona Schefflera, wyszła spod dłuta Johanna Caspara i jego synów, Johanna Wilhelma oraz Christopha Hennevoglów z Neuzelle. Autorstwo słynnego rzeźbiarskiego warsztatu rodziny Hennevogel, twórców późnobarokowego wyposażenia kościoła cysterskiego w Neuzelle, potwierdziła ostatecznie w swej monografii paradyskiego ołtarza dr Bożena Grabowska .
Ideą prowadzonych prac konserwatorskich było możliwie całkowite cofnięcie licznych, dokonanych w przeszłości, niekorzystnych zmian i przekształceń estetycznych oraz formalnych. Bazą dla powyższych działań stały się dogłębne, kompleksowe badania obiektu, obejmujące zarówno historię jego powstania, analizę warsztatową i stylistyczną, dotyczącą autorstwa poszczególnych elementów, a także badania technologiczno-konserwatorskie. Rozpoznanie obiektu ujawniło zachowane inskrypcji świadczące, iż ołtarz w latach 1854, 1887, 1927, 1928, 1966-1968 oraz 2002-2003 poddawano różnym zabiegom „renowacyjnym”. Działania te polegały przeważnie na pokrywaniu jego powierzchni kolejnymi warstwami przemalowań. Już w roku 1887 nadano ołtarzowi kolorystykę w odcieniach zieleni, zaś w roku 1928 nastawę pokryto marmoryzacją w intensywnych barwach czerwieni i błękitów. Najbardziej radykalne zmiany nastąpiły w wyniku prac przeprowadzonych w 1966 roku, kiedy przemalowano białą i szarą farbą olejną elementy architektoniczne. Doprowadziło to do ostatecznego zatarcia i zniekształcenia pierwotnej formy ołtarza, powodując jednocześnie niekorzystne zmiany w przestrzeni prezbiterium oraz całego wnętrza kościoła.
Przeprowadzony w 2011 roku I etap działań konserwatorskich, z uwagi na szczupłość środków, a także wymogi liturgiczne i użytkowe, został ograniczony do partii cokołowej oraz fragmentu dolnej kondygnacji ołtarza. Założeniem podjętych działań była likwidacja przyczyn zniszczeń i przywrócenie elementom nastawy wyrazu artystycznego najbardziej zbliżonego do pierwotnej koncepcji jego wybitnych twórców. Prace konserwatorskie obejmowały przede wszystkim usunięcie wszystkich późniejszych przemalowań i wtórnych złoceń, których ilość dochodziła miejscami do kilkunastu. Następnie zakonserwowano odsłonięte, oryginalne złocenia i polichromie wraz z podłożem. Działania restauratorskie polegały na uzupełnieniu brakujących elementów rzeźbiarskich oraz rekonstrukcji oryginalnych złoceń i polichromii. Ukazana w wyniku prac, pierwotna forma, ujawniła koncepcję artystyczną twórców, polegającą na doskonałej harmonii i kompozycyjnej spójności wszystkich elementów wystroju oraz wyposażenia wnętrza. Już te niewielkie, ujawnione jedynie fragmentarycznie, oryginalne partie dzieła, dają wyobrażenie o pierwotnym przepychu ołtarza, a także o zamierzonym przez twórców, spektakularnym efekcie, jaki dzieło wywierało na wnętrze paradyskiej bazyliki. Szczególne znaczenie ma tu kolorystyka oryginalnej polichromii, całkowicie odbiegająca od eksponowanych przez ostatnie dziesięciolecia, szarych tonacji olejnych przemalowań, pod którymi pogrzebano barwne bogactwo cennego zabytku. Kolorystyka oryginału, oparta na niezwykle malarskiej, wąskiej gamie barwnej, wykorzystującej wysublimowane zestawienia odcieni czerwieni, różów i zieleni, łączy wszystkie elementy wnętrza. Jednak uwidocznienie pełnego efektu oryginalnego dzieła będzie możliwe dopiero po wykonaniu całości prac konserwatorskich.
Opracowano na podstawie:
1. Dokumentacji konserwatorskiej ołtarza głównego (I etap) z kościoła pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Marcina w Tours z Gościkowie-Paradyżu autorstwa firmy konserwatorskiej Monument Service, Marcin Kozarzewski oraz Pracowni Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Gorek Restauro s.c. (archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Zielonej Górze);
2. B. Grabowska, Ołtarz główny w Paradyżu – dzieło Johanna Caspara i jego synów Johanna Wilhelma oraz Christopha Hennevoglów z Neuzelle (1739), Ziemia Międzyrzecka. Studia z historii i kultury”, 2008.
