Prace w kościele katedralnym pw. Wniebowzięcia NMP w Gorzowie

Pożar wieży kościoła katedralnego pw. Wniebowzięcia NMP w Gorzowie Wlkp. w dniu 01. 07.2017 roku spowodował olbrzymie zniszczenia. W wyniku pożaru wypaleniu uległy dwie górne kondygnacje wieży wraz z konstrukcją wsporczą hełmu, konstrukcją hełmu i latarni (słupy, rygle, zastrzały, krokwie, belki stropowe), a także schody i drewniana posadzka. Zatem obok zwieńczenia wieży, zniszczenia nastąpiły w obrębie partii ośmiobocznego tambura, nadbudowanego w 1621 roku nad średniowiecznym masywem wieżowym i przylegającego poddasza pod dachem kopertowym.  Tambur został wykonany w konstrukcji ryglowej i licowany od zewnątrz cegłą ceramiczną. Część elementów drewnianej konstrukcji została nadpalona lecz zachowała jeszcze swoje właściwości nośne. Całkowitemu wypaleniu uległy natomiast dwa z ośmiu słupów dźwigających latarnię, co spowodowało jej wychylenie i stanowiło przyczynę demontażu w dniu 02.07.2017 roku iglicy wraz z gałką, chorągiewką i zwieńczenia latarni. Należy też zwrócić uwagę na inne uszkodzenia, w tym ubytki w pokryciu z blachy miedzianej hełmu i dachu kopertowego nad masywem wieży, nadpaleniu krokwi, a także zarysowaniach w strukturze ceglanego muru.

W trakcie pożaru dzwony umieszczone w obrębie wieży, zarówno trzy instrumenty wraz z konstrukcją wsporczą umieszczone w obrębie piątej kondygnacji, jak też XV-wieczny dzwon podwieszony w obrębie latarni nie uległy zniszczeniu. Uszkodzeniu oraz częściowemu zniszczeniu uległ natomiast mechanizm XIX-wiecznego zegara. Ponadto w wyniku zamoczenia, a następnie zawilgocenia spowodowanego użyciem wody w akcji gaśniczej uszkodzeniu uległy organy piszczałkowe umieszczone na emporze muzycznej.

Dr inż. Lech Engel, autor ekspertyzy budowlanej, a także współautor sporządzonej w 2017 roku dokumentacji projektowej remontu i odtworzenia zniszczonych w wyniku pożaru fragmentów wieży katedry Wniebowzięcia NMP w Gorzowie Wlkp., w generalnych wnioskach stwierdził, że stan techniczny dolnej, gotyckiej części wieży jest na ogół dobry z wyjątkiem stropu nad górną kondygnacją i dachu uszkodzonego przez pożar. Natomiast stan górnej partii barokowej wraz z hełmem i latarnią jest w stanie złym. Hełm, konstrukcja wsporcza hełmu, stropy oraz drewniane elementy ścian ryglowych zostały zniszczone przez pożar. Wszystkie konstrukcje drewniane górnej części wieży nie nadawały się jego zdaniem do dalszej eksploatacji. Zniszczeniu uległa też instalacja odgromowa, a wieża posiadała poważne uszkodzenia skutkujące przedostawaniem się do wnętrza wody opadowej. 

Strażacy prowadząc akcję gaśniczą wykorzystywali na początku wodę z hydrantów, a następnie wodę doprowadzaną z rzeki Warty. W trakcie akcji zużyto około 4,2 milionów litrów wody, a także ponad 4 miliony litrów środka pianotwórczego. Z pewnością część wody odparowała, część spływała po dachu oraz murach obwodowych, a także była na bieżąco odpompowywana z kruchty podwieżowej przy pomocy dwóch pomp o wydajności 1200 litrów na minutę. Większość jednak pozostała w obrębie konstrukcji murów i elementach drewnianych lub przedostała się do gruntu pod kościołem katedralnym.

Przeprowadzone czynności Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w obrębie korpusu kościoła w dniach 03. i 11.07. nie wykazały zagrożenia dla manierystycznego ołtarza i średniowiecznej grupy Ukrzyżowania na belce tęczowej. Szczęśliwie krucyfiks z około 1500 roku eksponowany tradycyjnie w kruchcie podwieżowej został wcześniej przekazany do pracowni konserwatorskiej, wobec czego nie był narażony na zniszczenie. Natomiast monumentalny obraz olejny na płótnie ze sceną „Wniebowzięcia NMP” z przełomu XVIII i XIX wieku, zawieszony na ścianie zachodniej, zagrożony był zawilgoceniem i destrukcją wskutek odparowania wody ze struktury murów wieży. Obraz polecono ostrożnie zdemontować ze ściany i przenieść w bezpieczne miejsce. Ponadto destrukcji wskutek zalania wodą uległy miechy główne organów piszczałkowych (umieszczone w dolnej kondygnacji wieży), a zawilgoceniu – wiatrownice oraz inne skórzane i drewniane elementy. Dodatkowo przeprowadzono oględziny zdemontowanej przez PSP ze zwieńczenia wieży mosiężnej iglicy, gałki oraz wiatrowskazu. W obrębie gałki, która została otwarta w dniu 14.07.2017 roku w Archiwum Państwowym w Gorzowie Wlkp., ujawniono tubę zawierającą dokumenty i numizmaty. Zawartość tuby została zabezpieczona oraz poddana pracom konserwatorskim. Ponadto w obrębie wieży kościoła katedralnego umieszczona była ekspozycja muzealna, obejmująca zabytki ze zbiorów Muzeum Lubuskiego im. Jana Dekerta w Gorzowie Wlkp. Większość z nich poza zamoczeniem nie ucierpiała.

Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków już w trakcie pożaru zdawał sobie sprawę, że nadmiar wody użytej w akcji gaśniczej może spowodować dynamiczny rozwój grzybów pleśniowych i stanowić poważne zagrożenie. Stąd też jednym z pierwszych zaleceń skierowanych do właściciela nieruchomości było intensywne wietrzenie pomieszczeń w obrębie wieży. Jeszcze w lipcu ze środków LWKZ sfinansowano dezynfekcję wnętrza wieży, w tym elementów konstrukcji drewnianej, lica muru oraz wypraw tynkarskich w obrębie kruchty podwieżowej. Zarazem wyrazem troski o historyczny wystrój i wyposażenie kościoła było objęcie ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków zespołu kilkudziesięciu zabytków pod numerem L-B-172 decyzją z dnia 15.09.2017 r.

Katedra pw. Wniebowzięcia NMP w Gorzowie Wlkp. to dawny kościół farny, którego budowę rozpoczęto zaraz po lokacji miasta w 1257 roku. Budowla datowana jest przez historyków sztuki na lata 60. XIII wieku, a pośrednie o niej wzmianki pochodzą z lat 90. XIII wieku. Świątynia jest orientowana, murowana z kamienia i cegły ceramicznej. Założona została na planie prostokąta z czworoboczną wieżą po stronie zachodniej, nieco szerszą aniżeli korpus oraz zakrystią po stronie północno-wschodniej. W sensie formalnym jest to pięcioprzęsłowa pseudobazylika ukonstytuowana przez ośmioboczne filary, które wyznaczają kwadratowe przęsła w nawie głównej i prostokątne w nawach bocznych. Wnętrze nakryte zostało sklepieniem krzyżowo-żebrowym, którego żebra spływają na triady krótkich nadwieszonych służek. Jak wynika z ustaleń badawczych, budowla powstała w związku z realizacją kościoła cysterskiego Paradyżu, o czym świadczy zastosowany repertuar detalu architektonicznego i rzeźbiarskiego. Omawiany kościół jest budowlą wczesnogotycką, ze szczególnym rozwiązaniem jakim jest umieszczenie przypór w obrębie struktury murów obwodowych, akcentowanych od wnętrza przyściennymi filarami i w elewacjach lizenami, a także sposób przygotowania i obróbki ceramicznych detali architektonicznych i rzeźbiarskich. Pierwotnie kościół był pozbawiony wyodrębnionego prezbiterium, a sanktuarium znajdowało się w obrębie wschodniego przęsła nawy głównej. Świadczy o tym zresztą empora otwierająca się ostrołukową arkadą na partię wschodnią kościoła, nadbudowana w 1385 roku ponad zakrystią. W tym samym czasie po stronie południowo-wschodniej dodano kaplicę pw. św. Urbana, a w 1420 roku od strony południowej kaplicę Mariacką. Obie budowle nie zachowały się do dzisiejszych czasów. W 1489 roku po stronie wschodniej do świątyni dodano prezbiterium w typie kaplicowym. Jest to budowla prostokątna, dwuprzęsłowa, zakończona trzema bokami sześcioboku. Wnętrze nakryte zostało sklepieniem gwiaździstym. Prezbiterium akcentowane zostało w elewacjach rytmicznie rozmieszczonymi przyporami. Bryła kościoła jest rozczłonkowana, złożona z wieży, masywnego korpusu nawowego, prezbiterium oraz zakrystii. Dominantę stanowi gotycka, prostopadłościenna, murowana z cegły wieża nakryta dachem kopertowym, pochodząca z czasu budowy świątyni. W 1621 roku została ona nadbudowana o ośmioboczny tambur zwieńczony hełmem i latarnią z iglicą. Forma latarni oraz jej zwieńczenia ulegała kolejnym zmianom. Należy podkreślić, że jeszcze do początku XX wieku w wieży znajdowało się mieszkanie opłacanego przez magistrat dzwonnika. Trzeba w tym upatrywać tradycyjnie świeckiej własności masywu wieżowego, wywodzącej się z tytułu własności należącego do domu panującego i zarazem jej odrębności w stosunku do administracji kościelnej. Pierwotnie kościół był farą, czyli najważniejszą świątynią parafialną w mieście. Do 1539 roku był to kościół rzymskokatolicki, a następnie do początku 1945 roku protestancki. Dopiero po II wojnie światowej w związku z przejęciem obiektu przez wspólnotę rzymskokatolicką i ustanowieniem nowej administracji diecezjalnej na Ziemiach Zachodnich został podniesiony do rangi kościoła katedralnego. Zarazem dokonano regotycyzacji świątyni, m.in. demontując empory, usuwając tynki wewnętrzne, a także odsłaniając i odtwarzając portal w elewacji południowej. Dodatkowo wprowadzono nowe sprzęty kościelne, takie jak ołtarze, ławki i konfesjonały. Kościół katedralny pw. Wniebowzięcia NMP w Gorzowie Wielkopolskim z uwagi na reprezentowane wartości wpisany jest do rejestru zabytków pod numerem 40 orzeczeniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze z dnia 15.01.1954 roku oraz pod numerem KOK-I-1/76 decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gorzowie Wlkp. z dnia 19.10.1976 roku. Wewnątrz świątyni zachowały się cenne przykłady historycznego wystroju i wyposażenia, w tym m.in. manierystyczny ołtarz w formie tryptyku, średniowieczna grupa Ukrzyżowania umieszczona na belce tęczowej, późnogotycki krucyfiks, późnobarokowy obraz „Wniebowzięcie NMP”, organy piszczałkowe, a także zespół dzwonów, historyczne wyprawy tynkarskie i mono/polichromie. W okresie powojennym budowla była wielokrotnie remontowana. W ostatnich dziesięcioleciach XX wieku dokonano m.in. rozbudowy zakrystii i strukturalnego wzmocnienia wieży, a następnie w 2007 roku adaptowano jej wnętrze na potrzeby ruchu turystycznego i zaaranżowano ekspozycję historyczną dotyczącą miasta oraz kościoła katedralnego. W tym samym czasie wymieniono pokrycie dachowe na dachówkę ceramiczną karpiówkę, a także wykonano prace w obrębie więźby dachowej.

Pożar kościoła katedralnego pw. Wniebowstąpienia NMP w Gorzowie Wlkp. wymusił konieczność bezzwłocznego zabezpieczenia budowli przez rozbiórkę zniszczonych oraz zagrożonych katastrofą górnych partii wieży, wykonanie prowizorycznego zadaszenia, a także doraźnego zabezpieczenia partii ośmiobocznej, zabezpieczenia ubytków w pokryciu dachowym oraz wykonania instalacji odgromowej. Prace w sensie logistycznym były dość trudne, ponieważ były prowadzone na dużych wysokościach, dotyczyły ponadnormatywnych elementów, przy czym dodatkowo w trakcie ich wykonywania występowało poważne zagrożenie katastrofą budowlaną. Z tego też względu rozbiórka elementów konstrukcji odbywała się ściśle według zaprojektowanego scenariusza.

W okresie poprzedzającym rozbiórkę i zabezpieczenie górnej partii wieży dokonano także demontażu uszkodzonego mechanizmu zegarowego oraz organów piszczałkowych, które następnie oczyszczono, zdezynfekowano i zinwentaryzowano, przygotowując się do podjęcia kolejnych etapów prac. Zarazem usunięto około 30 metrów sześciennych przemoczonej posypki piaskowej zalegającej na pachach sklepiennych ponad kruchtą podwieżową, co było konieczne z uwagi na dynamiczny rozwój grzybów pleśniowych, które poraziły znajdujące się w niej elementy organiczne, a także z uwagi na konieczność osuszenia przemoczonych wysklepków sklepiennych. Towarzyszące tym pracom badania archeologiczne doprowadziły do pozyskania zespołu zabytków przekazanych następnie do zbiorów Muzeum Lubuskiego im. w Gorzowie Wlkp. W zespole odnotowano monety od XIV do XX wieku, fragmenty ceramiki naczyniowej z okresu od XIV/XV do XIX wieku, ceramikę budowlaną, a także przedmioty codziennego użytku, w tym ozdoby, zabawki, świetnie zachowany tłok pieczętny, okucia książek oraz obuwie. Efektem była wystawa zorganizowana w Muzeum Lubuskim pn. „Archeologia niebiańska” i uroczyście otwarta w dniu 29.06.2018 r.

Opisane roboty budowlane zostały wykonane pod koniec 2017 roku i były finansowane z kilku źródeł, w tym z dotacji Prezesa RM, Województwa Lubuskiego i Miasta Gorzów Wlkp., a także ze środków Kurii Diecezjalnej. Obecnie trwają prace dotyczące wymiany zniszczonych elementów konstrukcji ryglowej w obrębie tamburu. Przedsięwzięcie jest możliwe dzięki dodatkowym zabezpieczeniom stabilizującym historyczny ustrój budowlany. Prace są niezwykle trudne i złożone, wymagają bowiem ingerencji w strukturę muru oraz umieszczenie w miejscu zdestruowanych, dużych elementów drewnianych mocowanych do istniejącej, historycznej konstrukcji za pomocą wiązań ciesielskich.

Obok opisanych robót budowlanych przy konstrukcji wieży kościoła trwają również prace konserwatorskie w obrębie korpusu nawowego, prezbiterium oraz przy elewacjach korpusu i wieży świątyni. Usunięcie sprzętów kościelnych, a także wyłączenie obiektu z użytkowania pozwala na przeprowadzenie szerokiego zakresu prac. W wyniku badań konserwatorskich ustalono, że kościół wewnątrz nie był pierwotnie tynkowany lub białkowany, a lico ścian było celowo eksponowane. Na sklepieniu w kruchcie natrafiono na oryginalne opracowanie malarskie żeber, a w zakrystii na historyczne wyprawy tynkarskie i mono/polichromie. Jak ustalono, cegły wewnątrz kościoła były wtórnie malowane, a zakres prac w okresie powojennym poważnie ingerował w strukturę i detal obiektu.

Prace konserwatorskie polegają w szczególności na usunięciu z lica murów wcześniejszych, niewprawnych napraw, a także wtórnego, szkodliwego spoinowania cementowego lub wapienno-cementowego. Następnie dokonano oczyszczenia ceglanego lica rozgrzaną parą wodną oraz środkiem do konserwacji i czyszczenia zabytkowych elewacji ceglanych z nawarstwień brudu, a także innych zanieczyszczeń. Zarazem przeprowadzane jest odsalanie i wzmocnienie strukturalne lica muru oraz dokonywana jest wymiana zniszczonych cegieł, uzupełnianie ubytków w murze i licach cegieł, a także rekonstrukcja kształtek ceglanych. W dalszej kolejności prac przystąpiono do wzmocnienia i utrwalenia oryginalnego spoinowania, a także uzupełnienia spoinowania zaprawami dedykowanymi obiektom zabytkowym. Do tej pory przywrócono też oryginalny wykrój łuku tęczowego, odtwarzając historyczne rozwiązanie architektoniczne. Ze sklepień kościoła usunięto wtórne płaskie wymalowania, uzupełniono i wzmocniono strukturalnie historyczne tynki oraz zrekonstruowano kształtki ceglane. Odtworzono też oryginalną wentylację wnętrza. Prace konserwatorskie oparte są na badaniach konserwatorskich, prowadzone są odcinkami i etapami, zarówno w obrębie elewacji, jak i wewnątrz kościoła i realizowane zgodnie z uzgodnionymi przez Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków programami prac konserwatorskich.