W dniu 11 kwietnia 2024 r. Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków województwa lubuskiego aleję lipową składającą się z 457 sztuk drzew z gatunku lipa szerokolistna i lipa drobnolistna, o długości 4 km, położoną w pasie drogowym drogi powiatowej nr 1053F w miejscowościach Broniszów i Radwanów, gmina Kożuchów, powiat nowosolski.
Aleja ta jest jedną z najdłuższych historycznych alei w województwie lubuskim. Nasadzono ją na przełomie XIX i XX w. wzdłuż dawnego historycznego traktu łączącego od stuleci obie miejscowości, komunikując je z Zieloną Górą i Jeleninem. Jej wartość podnośni niemal nieprzekształcone otoczenie – układy ruralistyczne obu wsi, przez które przebiega, są ujęte
w wojewódzkiej ewidencji zabytków.
Zarówno Broniszów, jak i Radwanów są wsiami o genezie średniowiecznej. Broniszów pierwotnie był wsią o układzie owalnicowym, z czasem przekształconym w ulicówkę
z nawsiem, w którego południowej części znajduje się kościół. W 2. poł. XVI w. nastąpił rozwój gospodarczy i przestrzenny miejscowości w kierunku północnym. Sąsiedni Radwanów
miał układ wielodrożnicy, przekształconej w środkowej części w ulicówkę. Główna droga Radwanowa, stanowiąca fragment historycznego traktu, rozwinęła się wzdłuż niewielkiego cieku wodnego płynącego po stronie wschodniej. W XIX w. ukształtowano ostateczny przebieg ww. średniowiecznego ciągu, ujednolicając m.in. szerokość pasa drogowego, wzdłuż którego nasadzono lipy wyróżniające go w krajobrazie kulturowym do dnia dzisiejszego. Warto przypomnieć, że historia zakładania alei łączy się nierozerwalnie z życiem Fryderyka
Wilhelma I i jego syna Fryderyka II, którzy zapoczątkowali ich zakładanie przy drogach, rzekach i kanałach. Aleja przebiegająca przez Broniszów i Radwanów jest przykładem realizacji tych idei, które trwały aż do lat 40. XX w.
Zachowana do dnia dzisiejszego jednorzędowa, otwarta aleja lipowa stanowi założenie przydrożne, będące formą komponowanej zieleni. Drzewa nasadzono wzdłuż głównej drogi
w regularnym rytmie, co ok. 10-11 m, zachowując jednolite odległości pomiędzy rzędami drzew po obu jej stronach. Obecnie założenie składa się z 457 lip o obwodzie pni drzew od ok. 135 cm do ok. 331 cm. Aleja jest zwarta, z nielicznymi ubytkami. Można podzielić ją na trzy charakterystyczne odcinki: północny – o układzie szpalerowym, który rozpoczyna się na wysokości kościoła pw. Matki Bożej Fatimskiej w Radwanowie i biegnie do skrzyżowania
z drogą wojewódzką nr 290, środkowy – o układzie alejowym z lukami, który prowadzi do kościoła w Broniszowie oraz południowy, kończący się za ostatnimi zabudowaniami miejscowości.
Aleja przebiegająca przez Broniszów i Radwanów jest ważnym elementem kompozycji przestrzennej ww. historycznych układów ruralistycznych, który wzbogaca ich krajobraz
i kompozycję. Utrwala ona historyczny przebieg średniowiecznego traktu i tworzy krajobrazowe założenie przestrzenne łączące dwie miejscowości. Aleja stanowi świadectwo kultury drogowej końca XIX i początku XX w. i tym samym jest elementem historii kształtowania sieci drożnej regionu. Komponowane zadrzewienia spełniają istotne funkcje kulturowe, przyrodnicze oraz krajobrazowe. Lipa szerokolistna i drobnolistna, które wchodzą w skład niniejszej alei, są podstawowymi drzewami miododajnymi, produkującymi pożytek dla miejscowych pasiek. Produkcja miodów stanowi jeden z ważniejszych produktów turystycznych regionu obok wina z lokalnych winnic. Zadrzewienia alejowe stanowią również lokalne korytarze ekologiczne dla owadów, ptaków i drobnej zwierzyny, łączące sąsiednie tereny chronione, stanowiące element europejskiej sieci korytarzy ekologicznych. Aleja
w Broniszowie i Radwanowi pełni rolę świadka historii przypominającego o tradycjach drogowych tj. zakładaniu komponowanych założeń przydrożnych, terenu na którym się znajduje.
Decyzja Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków jest ostateczna i prawomocna.
Pamela Wiśniewska
