Brody, park pałacowy

Zabudowania pałacowe w Brodach (niem. Pförten) znajdują się w centrum miejscowości, przy pl. Zamkowym 9. Natomiast przylegający do niego park rozciąga się w kierunku zach. po obu stronach Jeziora Brodzkiego na powierzchni ok. 100 ha. W jego skład wchodzą Mały Park z ruiną oranżerii, znajdujący się obok pałacu. Przy jeziorze znajdują się: od pd. Ustronie Krystyny, od pn. promenada, a od zach. bażantarnia. Główny wjazd na dziedziniec honorowy pałacu jest od ul. Wolności, wprowadza na niego okazała brama. Po obu stronach dziedzińca znajdują się oficyny, za pn. stroną znajdował się folwark. Wszystkie budynki oraz park pochodzą z epoki baroku, a historia rezydencji zaczyna się kilka wieków wcześniej.
W 1670 r. Ulryk von Promnitz, rozpoczął budowę tzw. starego zamku, którego główny korpus został ukończony w 16801 r. Był to trójkondygnacyjny budynek w kształcie podkowy z krużgankami na dziedzińcu wewnętrznym. Przy pałacu znajdował się kwaterowy ogród ozdobny z pięcioma fontannami, był on założony na osi wsch.-zach. i nie był kompozycyjnie związany z rezydencją. Od strony jeziora znajdował się sad, natomiast po stronie pn., za wspomnianym powyżej kanałem, znajdował się ogród warzywny. Twórcą tego ogrodu był Jan Jakub Mencke z Pfötren (Brodów), nadworny ogrodnik elektorów saskich, który w 1713 r. został oddelegowany do Warszawy, gdzie zakładał Ogród Saski dla króla Augusta II Mocnego.
W kolejnych latach, gdy właścicielami posiadłości był Heinrich von Wazdorf-Erdenborna lub następnie jego syn Karol nastąpiła generalna przebudowa rezydencji zgodnie z założeniami epoki baroku. Pałac założony na planie podkowy, poprzedzał regularny dziedziniec ujęty po bokach dwoma oficynami i oddzielony od miasta podłużnym budynkiem bramnym. Ogród ozdobny przeniesiony został zza pd. skrzydła pałacu tak, że wypełnił wnętrze pomiędzy fasadą ogrodową pałacu a taflą jeziora. Jego kompozycja oparta została na osi głównej pałacu, a tuż za nim znajdowała się sala ogrodowa z parterem kwiatowym. Wnętrze to ujęte było po stronie pn. i pd. wysokim boskietem i powiązane widokowo z jeziorem. Tak właśnie wyglądała rezydencja, którą 20 kwietnia 1740r.3 nabył Heinrich von Brühl, Minister Spraw Zagranicznych oraz Minister Skarbu Augusta III Mocnego Króla Polski i Saksonii. Z jego inicjatywy, zgodnie ze stylem rozwiniętego saksońskiego rokoko, rozpoczęto przebudowę rezydencji wraz z fragmentem miasta.
Autorem planu „wielkiej brühlowskiej” przebudowy był architekt i planista ogrodów Jochann Christof Knöffel. Prace nad projektami trwały prawie 2 lata, a prace budowlane od 1741 do 1749 r.4 Istotą przedsięwzięcia H. von Brühl było przebudowanie Starego Zamku zwanego odtąd Nowym Zamkiem. W efekcie finalnym pałac w Brodach stał się dziełem na miarę europejskiego formatu.
Przebudowany budynek pozostał na planie podkowy; niepozorne skrzydła zamku zostały wydłużone, a całość podwyższono o jedną kondygnację, dach zmieniono na mansardowy. Krużganki zamurowano, a elewacje pałacu otrzymały nowy wystrój. Na przełomie 1746/47 r., portal pałacu ozdobiony został czterema postaciami atlantów dłuta Benjamina Thomae. Na ich barkach oparto ozdoby balkon. Przeprojektowano również wnętrza pałacu.
Po przebudowie pałac górował nad imponującym dziedzińcem ujętym od pd. i pn. oficynami długimi na 70 m. Na tyłach oficyn powstały podwórza gospodarcze (pn., z wozownią i stajniami oraz pd., z budynkami inwentarskimi i obsługującymi pałac) oraz niewielki ogród warzywny.
Od miasta czterokwaterowy dziedziniec dzieliło wysokie ogrodzenie. Bramę wjazdową na dziedziniec podkreślały wyższe filary, uwieńczone kamiennymi posągami: Bellony postać ubraną w długą szatę, dzierżącą w lewej dłoni miecz, a prawą wspartą na głowie lwa – jest alegorią wojny. Druga rzeźba to Caritas – naga postać, przytulającą wyobrażenia również nagich dzieci – jest alegorią miłosierdzia.
Najbliższe za pałacem wnętrze zajął salon ogrodowy ze wspaniałym parterem haftowym. Parter oddzielony był od reszty ogrodu wysokim ciętym szpalerem, za nimi znajdowały się dwie, niewielkie sale ogrodowe, a dalej boskiet. Oś główna założenia zakończona była tarasem widokowym przy jeziorze. W pd. części ogrodu znajdował się teatr letni, a w pn. wymyślne w kształcie labirynty. W dalszej części ogrodu, na przedłużeniu osi teatru letniego, znajdował się dwukondygnacyjny, murowany budynek złożony z trzech części: centralnej oraz dwóch, przeszklonych bocznych skrzydeł. Główny korpus budynku mieścił teatr, a tuż obok znajdowały się oranżeria i szklarnia.
Na przedłużeniu osi głównej ogrodu, po przeciwnej stronie jeziora powstała bażantarnia. Jej teren tworzyły regularne kwatery z wysokimi i niskimi roślinami – całość otoczona była kanałem wodnym i siatką, by chronić zwierzynę przed lisami. Bażanciarnia z częścią rezydencjonalną połączona była promenadą – wielogatunkową aleją drzew, biegnącą przy pn. brzegu jeziora. Niedaleko znajdowało się niewielkie gospodarstwo, zajmujące się hodowlą zwierzyny na potrzeby polowań. Po stronie pd. bażantarni znajdowała się pałacowa winnica.
Od strony pd. całe założenie otulone było lasami należącymi do majątku. Na jego terenie znajduje się zwierzyniec o gwiaździstym układzie dróg zwany Stern (gwiazda). W miejscu krzyżujących się dróg był plac do zabaw podczas krwawych polowań. Pałac myśliwski hrabiego H. von Brühla, znajdował się pobliskim Proszowie (Drathhammer). Założenie pałacowo-parkowe utrzymywano w pełnej krasie do 1758 r., w którym z nienawiści do H. von Brühla, rozkazem króla pruskiego Fryderyka II, pałac został spalony. Zachowany w stylu saksońskiego rokoko ogród jeszcze w pocz. XIX w. był wymieniany, jako niedościgniony w Saksonii przykład sztuki ogrodowej.
Pierwsze zmiany w kompozycji parku odnotowano w 1807 r. Od 1816 r. parkiem opiekował się angielski ogrodnik Klemenson. Z pałacem w miejscu dawnych parterów kwiatowych założono łąkę kwietną z rozłożystym bukiem o czerwonych liściach. Przy oranżerii wytyczono półkolisty plac służący do zabaw, otoczony wysokim grabowym żywopłotem. Blisko oranżerii powstało arboretum, w którym uprawiano cenne drzewa sprowadzone z Ameryki i Anglii. Nowym elementem parku była rzeźba przedstawiająca sarkofag z obeliskami. Stanęła w miejscu tragicznie zakończonego pojedynku, który miał miejsce po jednej z hucznych zabaw. W tym czasie ogrodnictwo i szkółka majątku brodzkiego słynęły nie tylko w okolicy, ze wspaniałej kolekcji dalii.
Przypuszczalnie w owym czasie poszczególne części ogrodu otrzymały nazwy własne. Najstarsza (barokowa) część parku zwana jest dzisiaj Małym Parkiem, pozostała część założenia to Duży Park oraz najmłodsza część romantycznego ogrodu założona na szczycie moreny przylegającej do pd. brzegu jeziora, to Ustronie Krystyny (nazwane na cześć żony wnuka H. von Brühla – Fryderyka Augusta). Park ten powstał w oparciu o plan z 1832 r. i posiadał bardzo bogaty program. Znajdowały się tu różne budowle ogrodowe m.in. pustelnia oraz Świątynia Krystyny – wzorowana na antycznej świątyni z ogrodów cesarza Hadriana z Tivoli. Widoki z nich zaprojektowano tak, by ukazywały piękno jeziora w różnych perspektywach.
Na jeziorze powstały dwie sztuczne wyspy. Wyspa Łabędzia zwana również Wyspą Miłości z altaną w Małym Parku i druga na osi głównej pałacu. Wokół jeziora założono spacerowe promenady.
W poł. XIX w., za czasów Fryderyka Stefana von Brühl, pałac ponownie przebudowano. Powstały wówczas, zrujnowane dziś taras i wachlarzowe schody od strony ogrodu. Na pocz. XIX w. pałacowi przywrócono dach mansardowy, wzbogacając go o taras widokowy. W tym czasie park brodzki był otwarty dla mieszkańców i zwiedzających. Przy Wyspie Miłości znajdowała się przystań dla łódek. Dziedziniec zajmował gazon – ozdobny trawnik, z centralnie umiejscowioną fontanną. Nad całością górowały wspaniałe okazy lipy srebrzystej (Tilia tomentosa) oraz dębu szypułkowego odm. piramidalnej (Quercus robur ‘Fastigiata’).
Taras od strony jeziora przykryła lekka konstrukcja obsadzona winobluszczem trójklapowym (Parthenocissus tricuspidata). Na osi pałacu od strony jeziora w otoczeniu rabaty kwiatowej, ustawiono trójczaszową betonową fontannę.
Pałac zniszczony został w 1945 r. przez wojska radzieckie, w latach 60. XX w. jego bryła została zabezpieczona. W 2013 r. rozpoczęto prace remontowe dachu. W oficynach mieści się hotel Pałac Brody. Z oranżerii pozostały zaledwie fragmenty murów z niewielką częścią zaadoptowaną na mieszkanie. Budynki wraz z fragmentem Małego Parku są własnością prywatną. Ustronie Krystyny oraz dany zwierzyniec należą do Lasów Państwowych.
Charakterystycznymi elementami parku są aleje lip drobnolistnych (Tilia cordata) krzyżujące się pod kątem prostym. Przy pn. stronie pałacu znajduje się aleja kasztanowców białych (Aesculus hippocastanum), a ozdobą ogrodowego salonu pałacowego są dwa potężne platany klonolistne (Plathanus × hispanica). W dalszej części parku rosną: sosny czarne (Pinus nigra), płaczący buk (Fagus sylvatica ‘Pendula’) oraz tulipanowce amerykańskie (Liriodendron tulipifera). Jednak prawdziwym rarytasem parku jest niezwykle rzadkie drzewo rosnące w dawnym arboretum – dąb biały (Quercus alba) – drzewo pochodzące z pd.-wsch. części Ameryki Północnej.
Wieloletni brak pielęgnacji parku spowodował, że teren tego blisko 100 ha parku, uległ sile przyrody. Cenne gatunki drzew i krzewów wprowadzonych w XIX w. i XX w., wyparte zostały przez gatunki rodzime. Jednak optymizmem napawają działania pielęgnacyjne prowadzone w ramach społecznej rewaloryzacji w przypałacowej części parku. Są one podjęte przez zespół kierowany przez niemieckich specjalistów Rudolfa Schrödera i Claudiusa Wecke. Podczas polsko-niemieckich „Seminariów parkowych” przeprowadzanych regularnie od października 2009 r., wolontariusze z Polski i Niemiec, przeprowadzili w parku prace porządkowe i pielęgnacyjne. W wyniku ich działań odtworzono wnętrza parkowe i osie widokowe. Podczas seminariów w parku pracowało ponad 500 uczestników. Ta część parku jest stale pielęgnowana.
Ustronie Krystyny jest dzisiaj parkiem leśnym z wyznaczonymi ścieżkami dydaktycznymi, dotyczącymi przyrody oraz historii parku. W stanie wymagającym największej uwagi jest zarastające roślinami jezioro oraz podmokła bażanciarnia. Wzdłuż dawnych promenad wyznaczono ścieżki do Nordic Walking.