Czerna, park pałacowy

Wieś Czerna (niem. Hammerfeld, wcześniej Tschirndorf) znajduje się przy drodze wojewódzkiej z Żagania do Iłowej. Zespół pałacowy zlokalizowany jest na wsch. od wsi i oddzielony od niej lasem i przepływającą rzeką Wielka Czerna. Założenie tworzą dwa odrębne zespoły kompozycyjne. Pałac z parkiem o pow. 2 ha, ulokowane są na pn., bliżej wsi. Park od strony pn. i zach. łączy się z lasem. Znajdujące się w pd.-wsch. części podwórze gospodarcze, wraz z budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi, nie ma charakteru folwarku, związanego z produkcją rolną.
Pierwsze wzmianki o miejscowości pochodzą z XV w. W latach 1474-1538 właścicielami Czernej był ród von Kottwitz. W 1538 r. po śmierci Christophera von Kottwitz, wieś została włączona do księstwa żagańskiego. W tym czasie czynsze z młyna i kuźni – położonych na terenie wsi pobierali kolejno przedstawiciele rodów: von Kottwitz (do 1538 r.), von Oppel (1538-1560), von Pirser (1574), von Jarnitz (1585-1588) i von Racwitz (1589-1592).W 1601 r. Czerna przeszła na krótko we władanie miasta Żagań, a od 1628 r. należała do Albrechta Wallensteina, by w r. 1638 wrócić ponownie pod zarząd miasta. Z informacji źródłowych wynika, że w 1660 r. we wsi nie było folwarku ani siedziby szlacheckiej. Od 1651 lub 1670 r. do 1945 r. Czerna należała do żagańskich dóbr książęcych. W okresie powojennym w pałacu mieścił się ośrodek wczasowo-kolonijny Żagańskich Zakładów Przemysłu Włókienniczego. W latach 80. XX w. swoją siedzibę miał tu Zakład Produkcyjny Zjednoczenia Przemysłowego Libella. Wtedy też przeprowadzono kapitalny remont zabytku. Niestety nieużytkowany i nieremontowany obiekt zaczął niszczeć. A od pożaru w 2005 r. pałac znajduje się w stanie ruiny. Obecnie stanowi własność prywatną.
Pałac w nurcie eklektycznym, został wybudowany w 1899 r. z inicjatywy Fryderyka Gloecknera, właściciela huty szkła w Czernej. Obiekt przebudowano w 1907 i 1930 r.
Park powstał ok. 1900 r. równocześnie z budową pałacu i prawdopodobnie był komponowany z wykorzystaniem wcześniejszych nasadzeń, na co wskazuje wiek niektórych drzew. Od pd. znajdowała się reprezentacyjna część przedpałacowa z centralnie umieszczoną fontanną na dziedzińcu. Wypoczynkowa część parku znajdowała się z tyłu pałacu od strony pn. Rosły tam wysokie drzewa, a pośrodku znajdowała się fontanna. Zach. granicę parku wyznaczał kanał, mający połączenie z rzeką Czerną Wielką.
Charakterystyczną cechą parku w Czernej są stare egzemplarze cisa pospolitego (Taxus baccata), rosnące przy pałacu. W wyniku rozsiewania owoców cisa przez ptaki z rodziny drozdowatych (Turdidae), w drzewostanie Nadleśnictwa Żagań, położonym na pn. od parku, powstało skupisko kilkuset młodych osobników. W 2008 r. uchwałą Rady Gminy w Iłowej utworzono na powierzchni 5,17 ha powierzchniowy pomnik przyrody o nazwie „Cisy nad Czerną”.
Granice parku są czytelne w terenie, jednak układ wewnętrzny nie został zachowany. Od strony pd. widoczne są pozostałości ogrodzenia oraz fundamentu fontanny. Brak pielęgnacji ogrodniczej spowodował powstanie bardzo licznych samosiewów gatunków drzewiastych i krzewów. Pomimo istnienia pałacu z pocz. XX w., w samym parku występują starsze elementy sięgające 1 ćw. XIX w. Jest to fragment szpaleru z grabów (Carpinus betulus), od strony pn. pałacu oraz obecność starych cisów. Elementy te mogą świadczyć o istnieniu wcześniej w tym miejscu ogrodu ozdobnego. Do starszych elementów należy także kanał z mostkiem i kilkusetletnie dęby szypułkowe (Quercus robur), rosnące nad kanałem oraz być może lodownia, znajdująca się na skarpie za pałacem. Równolegle z powstaniem pałacu zbudowano prawdopodobnie podjazd z basenem i fontanną oraz obsadzono granice żywopłotem głogowym (Crataegus sp.) i szpalerem z klonu zwyczajnego (Acer platanoides). Obecnie zachowany jest stary drzewostan parkowy, natomiast w wyniku braku pielęgnacji, w dolnych partiach znajdują się bardzo liczne samosiewy gatunków lekkonasiennych.