Zespół pałacowo-parkowy w Iłowej (niem. Halbau) położony jest w zach. części miasta, między ulicami: Kolejową, Ogrodową, Żagańską i Surzyna. Od strony ul. Żagańskiej znajduje się niewielki parking, na który wjeżdża się m.in. przez szachulcowy budynek przejazdowy dawnych zabudowań folwarku. Wejść pieszych do parku jest kilka.
Park założony został na powierzchni 12,5 ha, na terenie płaskim. Przez park przepływa rzeka Czerna Mała, która w jego środkowej części opływa wyspę z pałacem, mieszącym dziś Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Iłowej. Po wsch. stronie pałacu znajduje się dawny folwark, a po zach. dawny dom ogrodnika oraz malownicza budowla zwana „Mostkiem Miłości”. Równie osobliwe są ceglane mury – „bramy księżyca”, znajdujące się w środkowej części parku.
W XIV i XV w. majątek Iłowski należał do rodziny von Kottwitz. W 1570 r., kupił go Christoph von Schellendorf. Za czasów jego panowania w 1626 r. wybudowany został dwór. W 1682 r. majątek kupił Balthasar von Promnitz. Od 1744 r. właścicielem majątku był Friedrich August Kospoth, a kolejnym Conrad von der Reck1.
Dwór w Iłowej wybudowany został w 1626 r., w okresie przynależności majątku do rodziny von Schellendorfów. W tym czasie budynek założony został na planie zbliżonym do kwadratu, którego dominantą była wieża. Otoczenie dworu w owym czasie było typowo obronne. Budowla usytuowana została na wyspie otoczona kanałami rzeki Małej Czernej. Po jego poł. stronie znajdował się regularny staw z wyspą. Przy stawie znajdował się ogród warzywny. Przed dworem znajdował się regularny dziedziniec gospodarczy.
Od lat 80. XVII w. do lat 40. XVIII w. dobra iłowskie należały do rodziny Promnitz. Później Iłowa stała się własnością rodziny von Kospoth, spokrewnionej w Promnitzami. Czas barokowej przebudowy łączyć należy z rodziną von Promnitz. Wówczas od strony pn.-zach. dobudowano nowe skrzydło pałacowe, przebudowano wnętrza, a całą bryłę przykryto dachem dwuspadowym. Po stronie wsch. pałacu zbudowano w technice szachulcowej kompleks jednorodnych stylowo budynków gospodarczych.
Z czasów władania posiadłością przez Promnitzów, nie zachowały się żadne plany ogrodu. Analiza dendrochronologiczna parku pozwala stwierdzić, że prawdopodobnie z tego czasu pochodzi kilkanaście drzew, w tym dęby szypułkowe (Quercus robur) alei dojazdowej do założenia, lipa krymska (Tilia × euchlora), w zach. części parku oraz kilka drzew w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu. Prawdopodobne jest, że do celów ozdobnych włączony został staw z jedną niewielką wyspą, wokół którego poprowadzono ścieżkę.
Pierwsze zachowane ilustracje datowane na ok. 1810-1820 r., ukazują fragment pałacu z dziedzińcem z neogotyckim pawilonem z ok. 1800 r. od strony rzeki Małej Czernej. Drzewa okalające pałac – najprawdopodobniej topola czarna ‘Italica’ (Populus nigra ‘Italica’) – wskazują, że na przełomie XVIII/XIX w. założono ogród o kompozycji swobodnej. Fragment parku za pałacem, znany z ilustracji z poł. XIX w. ukazuje budynek nieistniejącej dziś oranżerii wybudowanej ok. 1800 r. Z tego okresu pałac wraz z częścią dziedzińca znane są także z ilustracji znanego niemieckiego wydawcy i księgarza A. Dunckera.
Układ majątku i parku znany jest dopiero z mapy topograficznej z końca XIX w. Ukazuje on, gdzie znajdowały się zabudowania i tereny gospodarcze, a także szczegóły z układu parku. Przed pałacem znajdował się niewielki klomb, a pozostała przypałacowa część parku do k. XIX w. nie zmieniła się. Wokół stawu wprowadzono ścieżkę spacerową. Główna – nowa – część parku w stylu swobodnym założona została na planie zbliżonym do okręgu. Osią założenia jest droga biegnąca od pałacu w kierunku pd.-zach. Pozostała część parku podzielona jest na mniejsze części przez boczne ścieżki. Całość parku okala ścieżka obwodowa. W miejscu dawnej oranżerii znajdował się niewielki staw.
W 1902 r. majątek iłowski przeszedł w ręce hrabiego Fryderyka Maksymiliana von Hochberga, spokrewnionego z rodziną Promnitzów. Był on ambasadorem Niemiec w Japonii, a także podróżnikiem i entuzjastą azjatyckiej kultury. Z jego inicjatywy, od 1902 r. prowadzone były w Iłowej, prace budowlane oraz ogrodnicze w stylu zwanym – secesją.
Przebudowa dotyczyła pałacu, do którego dobudowano ryzalit o wielobocznym kształcie. Zmianom podlegało również wnętrze pałacu, w którym każda z sal zaprojektowana została indywidualnie. Powstały w pałacu sale: renesansowe, barokowe, rokoko, ale również o stylizacji secesyjnej.
Podobne prace trwały w parku, którego kompozycja podzielona została na wiele ogrodów tematycznych, należały do nich: ogród różany, ogród dalii, ogród roślin wrzosowatych, w tym ogród macierzanek i łąka kwietna. Najważniejsze – unikalne w skali kraju są: ogród japoński z gajem różaneczników oraz ogród chiński, przy zakładaniu których hrabia Hochberg współpracował z ogrodnikami-planistami Ertelem i Anlaufem.
Ogród japoński
Jednym z najbardziej znanych w Polsce ogrodów japońskich w Polsce jest Wrocławki Ogród Japoński z 1913 r. Jego pierwowzorem był jednak ogród japoński w Iłowej Żagańskiej, który powstał w 1905 r. Bowiem oba ogrody założone zostały przez hrabiego Hochberga oraz ogrodnika Anlaufa.
Ogród położony jest po pd. stronie pałacu. Jego zasadnicza część otoczona jest kanałami rzeki Małej Czernej. Główną kompozycją parku był staw o nieregularnej linii brzegowej z czterema niewielkimi wysepkami. Dzisiaj dwie z nich połączone są charakterystycznymi mostkami – jeden z nich oryginalny z piaskowca, drugi o oryginalnym profilu wykonany jest z drewnianych klepek. Dawniej między wyspami istniały również połączenia z kamiennych stopni. Historycznie brzeg zbiornika był umocniony kamieniami i ozdobiony odpowiednimi roślinami.
Na wyspie znajdowała się latarenka japońska, a we wsch. części ogrodu charakterystycznie ułożone kamienie. Jeden z zachowanych – stojący kamień w kształcie rombu symbolizuje „niebo”. Bowiem zgodnie z filozofią zen, niezwykle ważne były kamienie, odpowiednio ułożone symbolizowały harmonię między niebem, ziemią i człowiekiem. Grupa kamieni do dzisiaj znajduje się pod niewielkim wyniesieniem terenu – być może są to pozostałości po suchej rzece. Na wspomnianym wyniesieniu, prawdopodobnie znajdował się pawilon herbaciany.
Niewątpliwie największą atrakcją parku jest gaj różaneczników, zajmujący prawie hektar powietrzni. Wspaniałe okazy zimozielonych roślin, o wysokości po 4-5 metrów, podziwiać można w pełni kwitnienia w maju i czerwcu. Tak potężna kolekcja roślin jest unikatem w województwie lubuskim.
Ogród chiński
Wąski pas parku, po zach. stronie pałacu, zajmuje ogród chiński. Jego obszar rozpoczyna się przy schodach wiodących z mostu pałacowego. Unikalnymi budowlami w tym ogrodzie są dwa ceglane mury z okrągłymi i owalnymi otworami zwane „bramami księżyca”. W tej części parku z inicjatywy F.M. von. Hochberga zakładano stałe lub czasowe wystawy ogrodowe. Do najsłynniejszych zaliczona jest wystawa dalii z 1936 r., tak ważna, że uwieczniona nawet na pocztówkach z tamtych czasów. Równie ważny był ogród angielski (a nie park!), który zajmował niewielką powierzchnię między kamiennymi murami w ogrodzie chińskim.
W dalszej części parku znajdował się, nieistniejący dziś bindaż – korytarz z roślin – zbudowany z ceglanych słupków połączonych metalową listwą, obrośnięty pnączami. Bindaż prowadził na kolejną unikatową dziś budowlę – chińską pagodę, zwaną „mostkiem miłości”, zbudowaną nad ul. Ogrodową. Jej budowa, jak można by sądzić nie została zainicjowana miłością do kultury dalekowschodniej, ale z kłótni między Hochbergami i Winklerami o prawa od korzystania z drogi (obecnej ul. Ogrodowej).
Trzon drzewostanu parku, wg inwentaryzacji z 2007 r. tworzą: dęby szypułkowe (Quercus robur), grab pospolity (Carpinus betulus) i dąb czerwony (Quercus rubra), klon pospolity (Acer platanoides) i olsza czarna (Alnus glutinosa). Do najcenniejszych drzew parkowych zaliczają się: buk pospolity odmiana zwisająca (Fagus sylvatica ‘Pendula’), najgrubszy w Polsce; tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera), modrzew europejski (Larix decidua); klon pospolity odmiana Schwedlera (Acer platanoides ‘Schwedleri’), platan klonolistny (Platanus × hispanica), buk pospolity odmiana miedzianolistna (Fagus sylvatica ‘Cuprea’), lipa krymska (Tilia × euchlora) oraz wiele innych. W pd.-wsch. części parku znajduje się różanecznikowy gaj. Głównie są to: różanecznik fioletowy wielkokwiatowy (Rhododendron catawbiense ‘Grandiflorum’), różanecznik biały Cunninghama (Rhododendron ‘Cunningham’s White’) i różanecznik żółty (Rhododendron flavum). W parku znajdują się także dwa krzewy kalmii szerokolistnej (Kalmia latifolia) odm. o białych i różowych kwiatach.
Iłowska rezydencja, zachowała się w historycznych granicach, choć podzielona jest między dwóch właścicieli: Starostwo Powiatowe w Żaganiu jest właścicielem pałacu wraz z wyspą, a w pałacu mieści się Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych. Natomiast właścicielem pozostałej części parku jest Gmina Iłowa. Od 2012 r. park jest odnawiany. Dotychczas prace objęły: meliorację kanałów zbiornika i wodnych w ogrodzie japońskim, wytycznie dróg spacerowych z odpowiednią nawierzchnią, wprowadzenie do parku oświetlenia oraz monitoringu. Ponadto park został ogrodzony, urządzono plac zabaw dla dzieci oraz odremontowano fontanny. Oprócz wymienionych prac, wykonywanych przez wybraną firmę, w parku miały miejsce spotkania wolontariuszy sprzątających park. Przy realizacji projektu wspólnie pracowali mieszkańcy Gminy Iłowa i z partnerskiej Gminy Wachau, a także wolontariusze z partnerskiego Stowarzyszenia Seifersdorfer Thal z Drezna. Rewaloryzacja parku oraz zakończenie programu planowane jest jesienią 2013 r.
