Jelenin, park pałacowy

Jelenin (d. Jelenin Dolny, niem. Ndr. Hischfeldau) położony jest ok. 14 km w kierunku pn.-wsch. od Żagania. Założenie pałacowo-parkowe zlokalizowane jest w pn.-zach. części wsi, przy drodze do Jabłonowa. Zajmuje powierzchnię 4,5 ha, na częściowo podmokłym terenie w otoczeniu gruntów rolnych od strony pn.-wsch. oraz zabudowy wsi w pozostałej części. Granice parku wyznaczają od strony pd. droga asfaltowa w kierunku Jabłonowa z równolegle przebiegającym rowem, od strony wsch. – łąka ograniczona drogą polną, a następnie od strony pn. – wał o długości ok. 100 m z kamienną nawierzchnią. Od zach. granicę wyznacza droga ze zjazdem do pałacu oraz niezachowanego folwarku, który znajdował się poza założeniem w części pn.-zach. Dominantą założenia jest pałac usytuowany w zach. części parku. Na terenie zespołu pałacowo-parkowego zachowana jest także sieć wodna. Tworzą ją dwa stawy połączone kanałem z niewielkim mostkiem i przepustem wodnym oraz strumykiem oddzielonym od nich groblą. Teren założenia nie jest ogrodzony. Wjazd do rezydencji znajduje się od strony zach. z drogi gruntowej, prowadzącej również do zabudowy folwarcznej.
Od średniowiecza do pocz. XVII w. dobra ziemskie stanowiły własność rodu von Knobelsdorff. W 1620 r. majątek przeszedł w ręce rodu von Nechern, który zarządzał nim aż do 1666 r. Prawdopodobnie wówczas powstał dwór obronny z ok. 1620 r., przebudowany w stylu klasycystycznym pod k. XVIII w. W latach 1666-1669 dobra jelenińskie stanowiły własność rodu von Kottwitz, a następnie jezuitów żagańskich. W XVIII w. w sąsiedztwie rezydencji założony został niewielki, ozdobny ogród. Wskazuje na to ukształtowanie terenu, które ogranicza formowana skarpa od pd.-wsch. i pn.-zach. Teren po wsch. stronie skarpy granicznej zajmowała łąka. W 1787 r. Jelenin zakupił generał von Franckenberg, który zainicjował budowę klasycystycznego pałacu. Po jego śmierci, w 1805 r. majątek odziedziczyła wdowa Maria Charlotta von Franckenberg. Od 1817 r. ziemie ponownie przeszły w posiadanie rodu von Knobelsdorff. W latach 1840- 1850 założenie ogrodowe zostało przekształcone w swobodną kompozycję parkową o charakterze krajobrazowym z wprowadzeniem gatunków drzew rodzimych (klon, grab, lipa) oraz aklimatyzowanych (platan). Z materiałów ikonograficznych wynika, iż formą komponowanej zieleni przed pałacem od strony zach. był gazon z rabatą kwietną, natomiast przy podjazdach w układzie wachlarzowym – formowane kuliście, rzędowo nasadzone krzewy. W 1851 r. majątek należał do rodu von Sydow. Kolejnymi właścicielami dóbr byli Jan Ludwig Bonte, jego córka, a następnie od 1918 r. do 1945 r. Jan Feliks Tomaszewski. Po II wojnie światowej majątek przejęty został przez Skarb Państwa. Od niedawna założenie jest własnością prywatną.
Układ kompozycyjny całego założenia obejmował zadrzewiony parter dawnego ogrodu po wsch. stronie pałacu, stanowiący obecnie główną część parku ze starodrzewem. W środkowej części, przed wsch. elewacją pałacu, znajduje się polana oraz stawy z wytyczoną wokół jednego z nich ścieżką o kolistym kształcie. Drzewostan parku jest zróżnicowany. Tworzą go m.in.: klon pospolity (Acer platanoides), klon srebrzysty (Acer saccharinum), klon polny (Acer campestre), kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum), olsza czarna (Alnus glutinosa), grab pospolity (Carpinus betulus), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), platan klonolistny (Platanus acerifolia), topola biała (Populus alba), topola czarna (Populus nigra), dąb szypułkowy (Quercus robur), robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia), sosna czarna (Pinus nigra), lipa drobnolistna (Tilia cordata), wierzba biała (Salix alba). Najstarsze drzewa posiadają ok. 170-180 lat. Drzewa o cechach pomnikowych to 200-letnia lipa przy pałacu i topola obok stawu posiadające znaczne obwody pierśnic ok. 1,4 m i 1,5 m. Po stronie wsch. w oddaleniu od pałacu znajdują się dwa platany znacznych rozmiarów (pierśnice ok. 1,0 m) oraz potężne dęby i klony tworzące aleję wzdłuż brukowanej drogi. Na terenie parku znajdują się również liczne drzewa w wieku 60-70 lat.
Park jest obecnie zaniedbany. Widoczne są zmiany powstałe w wyniku niewłaściwego użytkowania i braku bieżącej pielęgnacji. Układ kompozycyjny jest mało czytelny. Historyczny układ ścieżek obecnie jest zatarty. Zachowane są jedynie pozostałości podjazdu do pałacu, skarpa i droga z fragmentem kamiennej nawierzchni wzdłuż pn. granicy oraz wyraźnie wyodrębniona łąka i część zadrzewiona. Liczne samosiewy drzew i krzewów zatarły historyczną kompozycję parku. Pojedyncze egzemplarze drzew o charakterze pomnikowym, dawniej wyeksponowane, obecnie są ukryte w gęstym gąszczu podszytu. Od strony drogi czytelna jest ekspozycja pałacu, którą poprzedzają stawy i pojedyncze drzewa. Stawy posiadają nieregularną linię brzegową porośniętą roślinnością wodną. Wskazane jest opracowanie programu rewaloryzacji parku uwzględniającego usunięcie samosiewów drzew i krzewów, uzupełnienie brakujących nasadzeń, uczytelnienie ścieżek oraz odsłonięcie polany widokowej za pałacem. Oczyszczenia wymagają stawy, natomiast strumień i kanał regulacji linii brzegowej. Stan zachowania pałacu wymaga kompleksowych prac zabezpieczających.