Łęknica/Bad Muskau, park pałacowy – Park Mużakowski

Park Mużakowski (niem. Muskauer Park) w Łęknicy i Bad Muskau nazywany również Parkiem Księcia Pücklera uważany jest za jedno z najwybitniejszych dzieł sztuki ogrodowej XIX w. w Europie. Położony jest nad Nysą Łużycką, po obu stronach polsko-niemieckiej granicy. Po stronie polskiej park znajduje się na terenie miasta Łęknica (niem. Lugknitz), a po stronie niemieckiej na terenie miasta Bad Muskau (pol. Mużaków). Jest to założenie pałacowo-parkowe o rzadko spotykanej skali przestrzennej. Łączna powierzchnia parku wynosi ponad 700 ha, z czego po stronie polskiej znajdują się 522 ha, a po stronie niemieckiej ok. 200 ha. Obiekt ten zajmuje wysoką pozycję w historii europejskiej sztuki ogrodowej nie tylko ze względu na wartości artystyczne kompozycji, ale i uznanie dla procesu rewaloryzacji, który od końca lat 80. XX w., realizowany jest jako wspólny, polsko-niemiecki projekt konserwatorski.
W dniu 1 maja 2004 r. polska część parku (522 ha) została uznana przez Prezydenta RP za Pomnik Historii1, którego celem jest: „zachowanie, ze względu na uniwersalne wartości artystyczne i historyczne, unikatowego na skalę europejską przykładu parku w stylu krajobrazowym z początku XIX w., którego wybitne rozwiązania artystyczne i przestrzenne, wykorzystujące w sposób perfekcyjny przyrodnicze elementy kompozycji i walory naturalnego krajobrazu, stały się źródłem inspiracji dla kolejnych założeń parków krajobrazowych w Europie i na świecie”. W dniu 2 lipca 2004 r. Park Mużakowski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO2. Jest jedynym na kontynencie europejskim trans granicznym parkiem krajobrazowym i jednym z 27 obiektów parkowych w Europie, aktualnie wpisanych na listę UNESCO. Wpisem na listę UNESCO objęto 348,00 ha parku (w tym 211,90 ha po stronie polskiej – Park na Tarasach i Arboretum). Wyznaczono również strefę buforową o pow. 1204,65 ha (w tym 584,00 ha po stronie polskiej). Powstanie Parku Mużakowskiego związane jest z postacią ks. Hermanna von Pückler- Muskau (1785-1871), światowca i romantyka, który był w ówczesnych Niemczech prekursorem zakładania ogrodów krajobrazowych na wzór angielski. Niezależnie od artystycznego i społecznego tła oraz postępowych idei leżących u podstaw tworzenia parku, mamy tutaj przykład twórczego wykorzystania potencjalnych wartości przyrodniczych i krajobrazowych genius loci – ducha miejsca. W zamyśle księcia leżało harmonijne połączenie tego, co stworzyła natura – niezwykłej rzeźby terenu Łuku Mużakowa z przełomową doliną Nysy, z wznoszącymi się na kilkadziesiąt metrów po obu jej stronach tarasami i starych, pomnikowych dębów w dolinie – z wartościami kulturowymi miasta, podmiejskich wsi, rolnictwa i przemysłu. W malownicze pejzaże wpisywały się, więc mosty, wiadukty, ścieżki krajobrazowe, punkty widokowe z kamiennymi ławkami i wodospady. A także samo Bad Muskau z Nowym i Starym Zamkiem.
Park Mużakowski, pomimo tego, że komponowany był w zamyśle jako jednolite założenie, składa się z kilku, odmiennych fizjonomicznie, wyodrębniających się w krajobrazie jednostek przestrzennych. Najbardziej reprezentacyjna część znajduje się po stronie niemieckiej, wokół siedziby kolejnych właścicieli tzw. Nowego Zamku. Otaczają go, Ogród Zamkowy oraz nieco mniejsze, Ogród Niebieski i Ogród Pański (Ogród Pana). Dalej na zachód, w oddzielonym przez śródmieście Bad Muskau kompleksie, znajdują się Park Górski i Park Uzdrowiskowy (Zdrojowy). Po stronie polskiej z kompozycji parkowej można wyodrębnić Wnętrze Centralne, okolice Domku Angielskiego, okolice Dębu Hermanna, Bażanciarnię, Szkółki oraz Arboretum. Od strony pn.-wsch. park ramują tzw. Pola Bronowickie – otwarty teren użytkowany rolniczo, z istniejącą tutaj niegdyś Farmą Ozdobną w części wsch.
Mużaków (niem. Muskau, później Bad Muskau – z serbołużyckiego „miasto mężczyn”), ze względu na korzystne położenie handlowe, powstał w XIII w. na fali niemieckiej kolonizacji, na miejscu wcześniejszego słowiańskiego grodu. Nazwa pojawiła się w dokumentach w 1249 r. W 14473 r. właścicielem Mużakowa został Wacław von Bieberstein (1421–1465). Prawa miejskie uzyskało Muskau w 1452 r. Do 1551 r. miasto pozostawało w posiadaniu rodziny von Bieberstein. Kolejnym właścicielem, w latach 1551-1587, był Hans Georg von Schönaich, który wybudował reprezentacyjny renesansowy pałac. Od 1607 r. do 1798 r. właścicielami państwa stanowego Mużaków byli hrabiowie von Callenberg. A w wyniku małżeństwa hrabiego Erdmanna von Pückler z hrabiną Clementine von Callenberg (1770-1850), która wniosła w posagu dobra mużakowskie, stały się one na dwa pokolenia własnością tej rodziny. Ich syn Ludwik Heinrich Hermann von Pückler-Muskau odziedziczył je w 1811 r., po śmierci ojca. Tytuł książęcy uzyskał w 1822 r. W wyniku problemów finansowych, w 1845 r. sprzedawał dobra mużakowskie hrabiom von Hatzfeld-Weissweiler, von Hatzfeld-Schönstein i von Nostitz, od których nabył je w 1846 r. ks. Wilhelm Friedrich Karl von Oranien-Nassau. W 1883 r. właścicielem Muskau został hr. Traugott Heinrich von Arnim i w rękach tej rodziny park i pałac pozostawały do 1945 r. Po II wojnie światowej nastąpił podział parku granicą na dwie części. Ta większa (522 ha) i bardziej zniszczona, przylegająca od pn. do Łęknicy została włączona w zasób Lasów Państwowych. Powszechnie za datę powstania założenia krajobrazowego, przyjmuje się 1 maja 1815 r., kiedy ks. Pückler ogłosił mieszkańcom Muskau zamiar założenia parku, jednak prace nad kształtowaniem przestrzeni doliny Nysy Łużyckiej w duchu krajobrazowym, rozpoczęły się już wcześniej. Jeszcze przed urodzeniem Pücklera, w 1784 r., z okazji ślubu jego rodziców, została poprowadzona po stronie wsch., za Nysą, krajobrazowa Droga Klementyny. Również Książę Pückler, kiedy przejął dobra mużakowskie w 1811 r., zainspirowany angielskimi parkami, które oglądał w czasie swojej podróży do Anglii w tym samym roku (okolice Richmond Hill), rozpoczął pierwsze nasadzenia (w latach 1811-1812) na zboczach od Domku Angielskiego do Mostu Królewskiego. Prace przy tak dużym założeniu przebiegały w wielu etapach. Rozpoczęto je od prac ziemnych w Ogrodzie Zamkowym i sadzenia różnych gatunków drzew, wśród których znaczną część stanowiły gatunki egzotyczne. Sadzono także stare drzewa, które przewożono za pomocą specjalnie skonstruowanych wozów4. Sadzenie roślin trwało do końca zimy 1817 r. W tym okresie stara rezydencja uległa rozbudowaniu, zlikwidowano fosy i mury obronne. W parku powstały kwietniki dywanowe o różnorodnych, fantazyjnych kształtach. W 1817 r. za Nysą powstało cottage, nazywane również Anglią połączony z zamkiem drogą i Mostem Angielskim (wówczas jeszcze o drewnianej konstrukcji). Prace te były związane poniekąd z przygotowaniami przed ślubem Pücklera z Lucie von Hardenberg. W pd. części rozpoczął Pückler zakładanie uzdrowiska. W latach 1817-1819 wokół Nowego i Starego Zamku stworzono Staw Zamkowy, do którego woda została doprowadzona dzięki Nysie Hermanna – sztucznie przekopanej odnodze Nysy. W pierwszym okresie działania księcia prace nie wynikały jeszcze ze spójnej koncepcji. Całościowa wizja Parku Mużakowskiego zaczęła krystalizować się nieco później, w wyniku kontaktów z wybitnymi twórcami 1 poł. XIX w. W 1821 r. park odwiedził znany architekt K.F. Schinkel i wykonał szkice budowli ogrodowych. W 1822 r. do Muskau przybył John Adey Repton5, który dokonał krytycznej oceny dotychczasowych działań. Zaproponował większą integrację książęcej siedziby z krajobrazem m.in. poprzez likwidację starej alei lipowej, będącej pozostałością założenia renesansowego. Wydaje się, że przełomowym wydarzeniem w kształtowaniu parku było właśnie wycięcie owej alei, co spowodowało powstanie szerokiego otwarcia krajobrazowego w kierunku wsch. na głównej osi pałacu. Zostało ono później przedstawione w największym dziele księcia6 z 1834 r., gdzie na jednej z rycin jest jedyna ruchoma wklejka, przedstawiająca widok przed i po wycięciu alei. Z parkiem związani byli także inni ważni ogrodnicy: J.H. Rehder oraz P.J. Lenné, znany architekt krajobrazu i dyrektor Sanssouci. Mimo pierwszego kryzysu finansowego, książę w 1823 r. otworzył uzdrowisko – tzw. Łaźnie Pücklera. Dwa lata później, w 1825 r., powstała w zach. części, na obrzeżach parku – Glorietta. W r. 1826, z powodu problemów finansowych, żeby móc kontynuować prace, Pückler wziął fikcyjny rozwód z Lucie i udał się w swoją drugą podróż do Anglii (1826-29), żeby znaleźć posażną pannę. Pomimo fiaska tego przedsięwzięcia, wyjazd okazał się owocny i Książę wrócił z nowymi pomysłami np. budowy obwodnicy. Powstał wówczas pleasureground, Ogród Niebieski i Ogród Pana. W latach 1832-1835 wykopano Jezioro Dębów. W 1834 r. wychodzi drukiem najsłynniejsze dzieło Pücklera – Andeutungen über Landschafts-gärtnerei „Szkice (Wskazówki) o ogrodnictwie krajobrazowym”, w którym opisał walory przyrodnicze i architektoniczne parku oraz swoje doświadczenia po blisko 20 latach jego tworzenia. Znalazły się tam niezbędne informacje, które okazały się pomocne ponad 150 lat później, w procesie rewaloryzacji obiektu w latach 90. XX w. Książka była źródłem informacji na temat angielskiego ogrodnictwa krajobrazowego i stała się inspiracją do zakładania parków krajobrazowych w kontynentalnej części Europy. W latach 1834-1840 Pückler podróżował po Afryce i Europie pd. W tym czasie jego żona Lucie i Rehder kontynuowali prace, dzięki czemu osiągnięto kompozycyjne scalenie części wsch. i zach. W 1840 r. Park Główny zajmował 168 ha, a Park Górski i Uzdrowiskowy 89 ha. Po 1840 r. dodatkowe dochody pozwoliły na nowe inwestycje – m.in. powstał browar. W 1844 r. została wybudowana oranżeria, jednak problemy finansowe pogłębiły się do tego stopnia, że w 1845 r. książę był zmuszony sprzedać posiadłość i przeniósł się do Branitz, gdzie w wieku 60 lat, bazując na swoich doświadczeniach stworzył niezwykły park, w którym został pochowany w 1871 r. w piramidzie (Tumulusie), znajdującej się na środku parkowego stawu. Stopień realizacji prac przez Pücklera, do czasu sprzedaży dóbr mużakowskich w 1845 r. dokumentuje plan parku z 1847 r., będący swoistą inwentaryzacją wyników 30-letnich działań. Park osiągnął wielkość przewidzianą w koncepcji, ale tereny po stronie wsch. nie zostały zagospodarowane. Z opisanej koncepcji 700 ha, książę zrealizował nieco ponad 250 ha. Należy pamiętać, że za czasów Pücklera większość mostów i wiaduktów miała konstrukcję drewnianą i dopiero kolejni właściciele wybudowali na ich miejscu konstrukcje murowane. Kolejny okres w dziejach parku obejmujący lata 1846-1881, związany był z osobą następnego właściciela – Fryderyka Niderlandzkiego. Faza ta posiada bogatą dokumentację zarówno opisową jak i graficzną, łącznie z trzema planami pokazującymi cały obszar parku z lat 1856, 1865 i 1870. Zachował się również pochodzący z tego okresu projekt Arboretum. Jednym z kolejnych, ważnych momentów w historii parku, było podjęcie przez Księcia Fryderyka Niderlandzkiego decyzji o akceptacji i kontynuowaniu wizji swojego poprzednika. Od 1852 r. zatrudnił na stanowisku inspektora ogrodowego w Parku Mużakowskim, ucznia Pücklera – Carla E. Petzolda7, który od 1872 do 1881 r. był dyrektorem parku, realizując koncepcje księcia Pücklera oraz wprowadzając własne pomysły. Od 1852 drewniane mosty i wiadukty z czasów Pücklera były zastępowane murowanymi. Między innymi powstał Most Angielski Most Podwójny (M. Kratowy) i trzy wiadukty, obecnie dzisiaj po stronie polskiej: Most Królewski, Most Arkadowy i Wiadukt prowadzący do Arboretum. W latach 1856-67 E. Petzold, wraz z dendrologiem Kirchnerem stworzył w części pd.-wsch. Arboretum na powierzchni 55,4 ha, które przez następne pół wieku było uważane za największy zbiór drzew w Europie Środkowej. W 1857 r., przy pałacowej rampie pojawiły się złocone lwy (zamiast planowanych przez Pücklera koni) i nowe budynki w Parku Zdrojowym. W latach 1862-1866 przebudowano Nowy Zamek, nadając mu neorenesansowy kostium. W tym czasie park obejmował już 550 ha. Śmierć Fryderyka Niderlandzkiego w 1881 r. zakończyła ważny, 35-letni okres w historii parku. Kolejna faza związana z ostatnimi właścicielami – rodziną von Arnim, przypada na lata 1883-1945. Jest ona bardzo dobrze udokumentowana licznymi fotografiami, a z lat 40. XX w. pochodzą również pierwsze zdjęcia lotnicze parku. W latach 1891-1928 opiekę nad Parkiem sprawował Rudolf Lauche, który zrealizował nasadzenia różaneczników (Rhododendron sp. div.) w Ogrodzie Pańskim, a po I wojnie światowej podjął się napraw szkód w parku. W 1901 r. na wzniesieniu po wsch. stronie Nysy, ustawiono Kamień Pücklera w miejscu planowanej Świątyni Wytrwałości. Na pocz. XX w. przeprowadzono rozbudowę Folwarku Zamkowego, nadając mu neorenesansowy wygląd. Podjęto również modernizację i rozbudowę Nowego Zamku. Znacznym uszczerbkiem dla drzewostanu parkowego była planowana budowa pola golfowego na terenie Arboretum. Dokonano wówczas znaczącej wycinki drzew, przygotowując teren pod tę inwestycję. Odbyło się to ze szkodą dla drzewostanu, widoczną do dzisiaj. W związku ze śmiercią żony Traugotta von Arnim, w miejscu planowanej przez Pücklera Kaplicy Grobowej, zostało wzniesione neogotyckie Mauzoleum (zniszczone w 1945 r.). W r. 1930 Park Mużakowski zajmował 545 ha. W r. 1931 na fali ruchu ochrony przyrody w Niemczech, 241 ha parku zostaje objęte ochroną jako rezerwat przyrody (Naturschutz). W latach 1931-1938 nadzór nad pracami w parku sprawuje Georg Potente. Park był pielęgnowany w całości do 1945 r. Wojna niestety nie oszczędziła parkowych terenów. Na pocz. 1945 r. zatrzymał się tutaj front i toczyły się walki. Do dzisiaj w terenie widoczne są jeszcze ślady okopów z tego okresu, szczególnie w okolicach Arboretum. Po wyznaczeniu granicy na Nysie Łużyckiej, po stronie niemieckiej pozostały dwa zamki z ogrodami i park górski, a po stronie polskiej park krajobrazowy, który znalazł się w zarządzie Lasów Państwowych. W latach 50. XX w. dzięki zainteresowaniu parkiem naukowców z Instytutu Dendrologii PAN w Kórniku, (Browicza i Bugały), walory parku zostały opisane w kilku publikacjach, a jego obszar został wyłączony z typowej gospodarki leśnej, stając się nieformalnie rezerwatem kulturowym8. Inną przyczyną rezygnacji z użytkowania gospodarczego tego terenu, mogła być duża liczba drzew uszkodzonych przez odłamki w czasie działań wojennych, co powodowało, że były one mało atrakcyjne dla przerobu drzewnego i być może również dzięki temu, parkowy drzewostan nie został wycięty w okresie powojennym. Pod k. lat 80. XX w. tereny leśne parku zostały przekazane przez Lasy Państwowe – Ministerstwu Kultury i Sztuki. Od 1988 r. na terenie Parku Mużakowskiego trwa współpraca polskich i niemieckich konserwatorów zabytków, mająca na celu kompozycyjne zintegrowanie całego Parku i przywrócenie mu dawnej świetności. W 1989 r. Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodowych w Warszawie podpisał umowę z Instytutem Ochrony Zabytków w Berlinie. Powołana została fundacja “Fürst-Pückler-Park Bad Muskau”. Pierwszym etapem prac rewaloryzacyjnych było wstępne rozpoznanie historii parku jak i ustalenie zasad kompozycyjnych, w celu ich odtworzenia. Efektem prowadzonych prac była mapa w skali 1:5000, z naniesionymi elementami historycznymi i kompozycyjnymi parku, która stała się podstawą do przeprowadzenia dalszych prac. Zebrane informacje pozwoliły rozpocząć konkretne działania, początkowo o niewielkim zasięgu. W latach 1991-1999 przeprowadzono rozpoznanie archeologiczne zniszczonych obiektów architektury – Mauzoleum i Domku Angielskiego. Wykonano również badania fitosocjologiczne i projekty odtworzenia sieci melioracyjnej. Równocześnie, na podstawie materiałów archiwalnych i źródeł ikonograficznych, określono historyczny układ przestrzenny parku, który stał się podstawą do wyznaczenia granicy ochrony konserwatorskiej. W 1998 r. po dokonaniu pełnej analizy zabytków Park Mużakowski został wpisany do rejestru zabytków. Zgodnie z postanowieniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków ochroną objęto 314 ha. Obecnie prace kontynuowane są przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie, który zarządza zabytkiem, poprzez Pracownię Terenową Park Mużakowski w Łęknicy.
Od 1994 r. corocznie na przełomie maja i czerwca w Łęknicy organizowane jest Święto Parku Mużakowskiego.
Ogromna przestrzeń Parku Mużakowskiego charakteryzuje się wyraźnym strefowaniem całej kompozycji9. Pozostaje to w zgodzie z angielską zasadą przechodzenia od kultury do natury, czyli od przypałacowego ogrodu formalnego (ang. formal garden), z dominującym regularnym ogrodem kwiatowym, poprzez pleasureground, park krajobrazowy, aż po rozległy krajobraz parkowy z folwarkami i ozdobną farmą (ang. ornamental farm) w postaci Pól Bronowickich. Formal garden, jako najbardziej reprezentacyjna część całego założenia, obsadzony był najbardziej wyszukanymi gatunkami drzew i krzewów, których stare egzemplarze otaczają Nowy Zamek – najliczniej od pd. Obok rabat kwiatowych w kształcie zwanym corbeille, kompozycji wodnych, waz i rzeźb, niezwykłym i bardzo charakterystycznym akcentem na łące przed pałacem były „trzy topole” (pieczołowicie odtworzone w latach 80. XX w.), przystrojone niegdyś girlandami. Przejście od formal garden do parku krajobrazowego czyli pleasureground, obok „przyjemnego” miękkiego urozmaicenia rzeźby terenu, pokrytego pielęgnowanymi gazonami, charakteryzowało się zróżnicowanym składem gatunkowym, krajobrazowych grup drzew i krzewów. Obecnie dominują tu gatunki rodzime, choć nie brak jest egzotów, często pięknie kwitnących. Pückler od samego początku, mając na względzie klimat, dobierał gatunki odporne na niekorzystne warunki. Podobnie czynili też jego kontynuatorzy. W dokumentacji dendrologicznej parku występują m.in.: klon francuski (Acer monspessulanum), klon czerwony (Acer rubrum), kasztanowiec drobnokwiatowy (Aesculus pariflora), kasztan jadalny (Castanea sativa), ośnieża czteroskrzydła (Halesia carolina), kalmia szerokolistna (Kalmia latifolia), tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera), cyprysik nutkajski (Cupressus nootkatensis), magnolia drzewiasta (Magnolia acuminata), platan klonolistny (Platanus ⨯ hispanica), cypryśnik błotny (Taxodium distichum), chojna kanadyjska (Tsuga canadensis). Park krajobrazowy (obecnie po stronie polskiej) kształtowany był przy użyciu głównie rodzimych gatunków, chociaż w ważniejszych miejscach kompozycji wzbogacały go niekiedy gatunki introdukowane, ale dobrze zadomowione jak: kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum), sosny wejmutka (Pinus strobus), i czarna (Pinus nigra) oraz amerykańskie dęby: czerwony (Quercus rubra) i szkarłatny (Quercus coccinea). Dzisiaj już tylko, na rangę jaką posiadało w ówczesnej Europie, należy wspomnieć o Arboretum Muscaviense, które zostało założone przez E. Petzolda w latach 1856-1867, na powierzchni 55,4 ha, w pd.-wsch. części parku (obecnie po polskiej stronie). Było to prawdopodobnie związane z życzeniem Fryderyka Holenderskiego, aby wzbogacić dendrologicznie cały park. Celem dodatkowym była weryfikacja przydatności klimatycznej wprowadzanych gatunków. Posadzono tu w krótkim czasie ponad 80 000 sadzonek roślin: tych właściwych – arboretalnych i tzw. fuelerów, czyli wypełniaczy o funkcjach osłonowych, w działach: Pinetum, Salicetum, Quercetum i Pomacetum. E. Petzold i Kirchner w swojej pracy z 1864 r. podali ok. 1000 taksonów dendroflory (w tym 290 gatunków). Do najbogatszych rodzajów należał dąb (Quercus spp.) – wymieniono tu 150 gatunków i odmian. Pełne bogactwo kolekcji (w tym bylin) opiewało łącznie na 2789 taksonów. Obecnie gatunków arboretalnych już prawie nie ma na tym terenie. Można jeszcze podziwiać m.in.: imponujący świerk kaukaski (Picea orientalis), pomnikowe daglezje zielone (Pseudotsuga menziesii), choiny kanadyjskie, sosny czarne, dęby szkarłatne, kasztany jadalne oraz liczne odmiany wiciokrzewów (Xylosteum spp.). Arboretum Parku Mużakowskiego w XIX w. było określane „pierwszą kolekcją dendrologiczną w Europie Środkowej” z największą kolekcją roślin drzewiastych. Wyhodowana w Szkółkach Mużakowskich, zapomniana już dziś, odmiana dębu bezszypułkowego (Quercus petraea ‘Musacaviense’), jest obecnie odtwarzana przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Zielonej Górze. Ważnymi obiektami w parku były i są mosty, które łączą oba brzegi Nysy, zapewniając parkowi integralną całość oraz wiadukty, malowniczo przerzucone nad głębokimi wąwozami. Do najpiękniejszych mostów należą: Most Podwójny, Angielski oraz Mostek Fuksjowy, otoczony Ogrodem Niebieskim. Budowle te na tak rozległym terenie nie spowodowały jednak wrażenia przesytu, ale zostały idealnie wplecione w krajobraz.
Rozpoczęty proces rewaloryzacji Parku Mużakowskiego obejmuje szeroki zakres prac. Zagadnienia z zakresu konserwacji budynków i budowli oraz odtwarzania historycznej struktury przestrzennej, stanowią tylko jego część, jednak ze względu na dużą rozległość terenu, powiązania kompozycyjne polskiej i niemieckiej części parku oraz zaniedbania pielęgnacyjne w okresie powojennym, stanowią niezwykłe wyzwanie przed jakim stają konserwatorzy zarówno ze strony polskiej, jak i niemieckiej.