Niwiska, park pałacowy

Niwiska (niem. Niebusch wcześniej Bergenwald) znajdują się ok. 18 km na pd.-zach. od Zielonej Góry. Zespół pałacowo-parkowy o powierzchni ponad 10 ha, położony jest w pd.-zach. części wsi, przy drodze Zielona Góra – Żagań, wzdłuż rzeki Urzucianki. W pn. części parku, przy głównym wjeździe, zachowały się pozostałości ozdobnej bramy z czworobocznymi postumentami w stylu rokoko, zwieńczonymi latarniami, od której prowadzi do pałacu reprezentacyjna aleja wysadzana lipami. Od strony zach. park częściowo ogrodzony jest murem, za którym znajdują się pozostałości folwarku z zachowaną barokową oficyną z 2 poł. XVIII w.
Na terenie parku zachowały się stosunkowo liczne elementy architektury ogrodowej. Oprócz wspomnianej już, ozdobnej bramy wjazdowej, przed fasadą pałacu przetrwał skomponowany półkoliście układ 12 kanelowanych filarów, na których umieszczono latarnie lub dekoracyjne wazony. W części zach. znajduje się kopiec widokowy z wiodącą na wzniesienie ścieżką w kształcie spirali. Dodatkowym walorem parku jest obecność groty skalnej, zlokalizowanej w jego pd. części, na skarpie malowniczo meandrującej w tym miejscu Urzucianki. Ten element architektury ogrodowej, stanowiący prawdopodobnie pozostałość po parku sentymentalnym, jest rzadko spotykany w parkach województwa lubuskiego. Od XIII w. do poł. XVIII w. miejscowość była związana z rodem von Berge. Według Johanna Sinapiusa1 – protoplasta pierwszego właściciela Niwisk przybył z Tyrolu razem z panami von Biberstein, osiedlając się na Śląsku ok. 1242 r. W czasie panowania rodziny von Berge powstał pierwszy dwór założony na planie litery L, którego budowę ukończono w 1582 r. Jego wygląd znany jest z XVIII-w. rysunku F.B. Wernera, na którym widać renesansowe założenie z charakterystycznym dla tej epoki z falistym wykrojem szczytów. Od 1742 r. Niwiska znalazły się w posiadaniu Hansa Juliusa von Schweinitz, który w 1753 r., idąc z duchem epoki, przebudował gruntownie całość założenia. W nowym, barokowym pałacu wykorzystano mury pn. skrzydła dawnego dworu. Przebudowa pałacu po pożarze w 1826 r. znacznie zatarła barokowy charakter rezydencji. W rękach rodziny von Schweinitz Niwiska pozostały do ok. 1840 r., kiedy majątek nabył rotmistrz Heinrich Ernest von Beirisch. W 1859 r. majątek kupił pruski major, Friedrich von Schmeling, a dobra odziedziczył jego syn. W 1912 r. właścicielem pałacu został Aleksander, hrabia von Hatzfeld-Trachenberg. W latach 1921-1928 pałacem zawiadował dr Paul Ikier z Żagania, a w latach 1928-1937 prawnik, dr Geisberg. Ostatnią posiadaczką Niwisk była Margaret Polensky-Zelner. Po 1945 r. majątek przejął Skarb Państwa. W pałacu mieściła się siedziba ówczesnego Nadleśnictwa Niwiska. W latach 1958-60 przeprowadzono bieżące naprawy pokrycia dachu, a w 1991 r. kolejny remont. Obecnie obiekt znajduje się w rękach prywatnych i ulega postępującemu niszczeniu, natomiast park stanowi własność Skarbu Państwa w zarządzie Nadleśnictwa Nowa Sól.
Pierwsze, renesansowe założenie ogrodowe w dolinie niewielkiej rzeki Urzucianki, w otoczeniu pałacu, powstało prawdopodobnie już pod k. XVI w. Najstarszy widok ogrodu przy renesansowym dworze przedstawia rycina Wernera z XVIII w. Kolejne, istotne zmiany miały miejsce w poł. XVIII w., równolegle z barokową przebudową pałacu w 1753 r. Zaprzyjaźniony z rodziną von Schweinitz poeta, Edward Schüller, tak opisywał wnętrza pałacu i park: „… pokoje posiadały chińskie tapety z pięknymi wzorami ptaków, złote lustra, marmurowe wazy, lśniące parkiety. Park z uroczymi alejkami, stawami oraz słupami w stylu rokoko stwarzał niepowtarzalny nastrój…”.
Prawdopodobnie pod k. XVIII w. park został przeobrażony w kierunku parku sentymentalnego, o czym świadczy opis Niwisk ok. 1800 r.2: „do pałacu przylegał duży sad, ogród warzywny z oranżerią, ananasarnią i inspektami. Teren znajdujący się po stronie pd. pałacu był wzbogacony łagodnymi wzniesieniami. W tej części parku znajdowała się łaźnia, grota i mostki o różnych kształtach. Były tu także chińska altana, szałasy i ławki”.
W późniejszym okresie, prawdopodobnie ok. poł. XIX w. park, zgodnie z aktualnymi trendami, został powiększony jako rozległa kompozycja krajobrazowa z polanami, alejkami, mostkami i stawami. Taki stan utrzymywał się do lat 60-70. XX w., kiedy polany parkowe zaczęły zarastać samosiewami gatunków drzewiastych. Na nielicznych przedwojennych pocztówkach widoczne są polany parkowe oraz sędziwy platan (dzisiaj o obwodzie 365 cm) w otoczeniu pałacu. Na fotografiach z lat 50. XX w. widoczna jest jeszcze duża polana pomiędzy pałacem, a środkowym stawem.
Obecnie główną osią kompozycyjną parku jest reprezentacyjna aleja lipowo-dębowa, prowadząca od pozostałości bramy wjazdowej do pałacu. W części pd. elementem kształtującym kompozycję parku jest rzeka Urzucianka tworząca malownicze meandry. Po obu stronach głównej alei, w części pn. znajdują się pozostałości stawów parkowych, jeszcze stosunkowo dobrze czytelne w terenie. Aleja wjazdowa jest nieco przesunięta na zach. od słabo już czytelnej, głównej osi widokowej prowadzącej od fasady pałacu w kierunku pn. Na tej znajdowała się polana widokowa (która uległa zarośnięciu przez samosiewy) oraz wydłużony w kierunku pn.-pd. staw (obecnie wyschnięty), będący prawdopodobnie pozostałością barokowego kanału. W części wsch. za rzeką, znajdują się pozostałości dużego sadu, ze starymi okazami drzew owocowych. Obecnie jedynymi elementami, bogatej według opisów, architektury parkowej są: skalna grota i ozdobne kolumny. Dopełnienie stanowią dwa sztucznie usypane wzniesienia. Jedno mniejsze znajduje się w zakolu rzeki na wprost groty, natomiast w części zach. znajduje się wysoki kopiec widokowy, na którego szczyt prowadzi spiralnie wijąca się ścieżka. Według opisów na szczycie kopca znajdowała się niegdyś chińska altana.
Dendroflora parku liczy aż 53 taksony drzew i krzewów. Gatunkiem stanowiącym szkielet parkowego drzewostanu jest dąb szypułkowy (Quercus robur). Park jest miejscem występowania okazałych egzemplarzy tego gatunku, z których aż 21 posiada obwód powyżej 300 cm. Ich wiek szacuje się na ok. 300-500 lat. Najstarsze dęby rosną w malowniczym skupisku, w zach. części parku. Pozostałymi, licznie występującymi gatunkami są: lipa drobnolistna (Tilia cordata), klon pospolity (Acer platanoides), klon jawor (Acer pseudoplatanus), kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanus), grab pospolity (Carpinus betulus), buk zwyczajny (Fagus sylvatica), topola osika (Populus tremula), dąb bezszypułkowy (Quercus petraea) oraz dąb czerwony (Quercus rubra). W części pn.-zach. znajduje się duże skupisko robinii akacjowej (Robinia pseudoacacia), powstałe w okresie powojennym. Najliczniej występującymi gatunkami iglastymi są jodła pospolita (Abies alba), która stosunkowo niedawno uzupełniła drzewostan i osiągnęła już liczebność prawie 200 sztuk, sosna wejmutka (Pinus strobus), której rozłożyste egzemplarze o obwodach do 256 cm, znajdują się w pd. części parku, świerk pospolity (Picea abies), modrzew europejski (Larix decidua), sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) i sosna czarna (Pinus nigra). Ozdobą parku był monumentalny buk pospolity o obwodzie 415 cm, który rósł na brzegu polany widokowej na pn. od pałacu. Niestety w 2012 r., został złamany przez nawałnicę jaka przeszła przez Niwiska. Wywrócony został też platan o obwodzie 330 cm, rosnący w części pn.-wsch. Stare lipy i dęby rosnące w reprezentacyjnej alei wjazdowej wykazują oznaki zamierania, natomiast w stosunkowo dobrej kondycji pozostają najstarsze dęby tworzące dwie kępy w pd. i zach. części parku. Ciekawostką jest występowanie na najgrubszym obecnie dębie o obwodzie 612 cm, owocnika rzadkiego i chronionego grzyba – ozorka dębowego (Fistulina hepatica). W parku występują również chronione chrząszcze – kozioróg dębosz (Cerambyx cerdo) i pachnica dębowa (Osmoderma eremita) oraz rzadkie gatunki ptaków w tym dzięcioł średni (Dendrocopos medius).
Park zachowany jest w pierwotnych granicach, jednak w wyniku braku pielęgnacji w dolnych partiach drzewostanu pojawiły się liczne samosiewy drzew i krzewów. W terenie czytelna jest dawna kompozycja krajobrazowa, widoczne są jeszcze dawne ścieżki spacerowe, misy zbiorników wodnych oraz reprezentacyjna aleja. Niestety kopiec widokowy znajdujący się w części zach. ulega zarastaniu przez samosiewy, a spiralna ścieżka wiodąca na wierzchołek ulega erozji. Drzewostan parkowy pozostaje w dobrej kondycji, jedynie stare dęby oraz lipy w głównej alei wykazują oznaki zamierania. Pielęgnacja ogrodnicza ograniczona jest do usuwania przez Nadleśnictwo Nowa Sól złamanych i wywróconych drzew. Dzięki zachowanej dokumentacji fotograficznej z poł. XX w. można podjąć próbę odtworzenia polan widokowych i parkowych stawów. Nadleśnictwo Nowa Sól wraz z lokalną społecznością zaplanowało prace porządkowe, mające na celu odtworzenie polan parkowych, alejek oraz stawów. W dalszym etapie należałoby wyeksponować grotę, kopiec widokowy oraz pomnikowe dęby poprzez usunięcie samosiewów klonu, grabu i robinii akacjowej. Remontu wymagają zabytkowe kolumny z latarniami. Zwieńczeniem prac rewaloryzacyjnych mogłoby być odtworzenie chińskiej altany na szczycie kopca widokowego oraz mostków łączących obie części parku rozdzielone rzeką.