Przytok, park pałacowy

Park pałacowy wraz z rezydencją położony jest w centralnej części wsi Przytok (niem. Prittag), po pd. stronie drogi biegnącej w kierunku Zaboru. Całość założenia rozplanowana jest na osi pn. wsch. – pd. zach. Zespół usytuowany jest w dolinie, przez którą wije się ciek wodny. Teren parku o powierzchni ok. 7,3 ha ograniczają od zach., pd. i wsch. drogi polne, otoczone łąkami, lasem i sadami. Część pn.-wsch. i pn.-zach. założenia graniczy z zabudową wiejską, terenami upraw ogrodowych oraz szkołą podstawową posadowioną na fundamentach dawnej zabudowy folwarcznej. Neorenesansowy pałac położony jest niemal w środkowej części parku, zwrócony fasadą na pn.-wsch., w kierunku dziedzińca gospodarczego i głównego wjazdu prowadzącego od drogi w kierunku Zaboru. Park o kompozycji krajobrazowej rozplanowany jest na rzucie wieloboku zbliżonego do prostokąta, z trójkątnie zamkniętym cyplem w kierunku pd.-zach.
Historia dóbr w Przytoku sięga XIV w. Od XVI-XIX stulecia majątkiem zarządzała rodzina von Stentsch. W latach 1596-1597 z inicjatywy Joachima von Stentsch wybudowano renesansowy dwór (rozebrany w 1933 r.). W 1792 r. założono park krajobrazowy rozciągający się na pd. od dworu, pomysłodawcą był Hans Ernst von Stentsch. Romantyczny charakter nadawały założeniu rzeźba terenu w postaci wąwozu i niewielkiego wzniesienia usytuowanego na pd.-zach. od rezydencji, wzbogacone o spory niegdyś staw z półokrągłym cyplem, połączony systemem cieków wodnych z dwoma znacznie mniejszymi zbiornikami wodnymi. Zadrzewienia tworzyły grupy lub były swobodnie rozmieszczone. Wg pomysłu kolejnego właściciela dóbr majora Emila Kracker von Schwarzenfeld w latach 1864-1867 wybudowano nowy neorenesansowy pałac, posadowiony w centralnej części parku. Wówczas dosadzono też szereg gatunków drzew i krzewów, które w XX w. ponownie uzupełniono m.in. robiniami akacjowymi oraz świerkami. Pałac nie miał podjazdu, lecz niewielki plac, od którego prowadziły łagodnie wijące się parkowe ścieżki. Po 1945 r. teren założenia pomniejszono o pn.-zach. narożnik. Od 2 poł. lat 50. XX w. w pałacu mieścił się PGR. Następnie obiekt często zmieniał użytkowników, do czasu, gdy w 1986 r. utworzono w nim Ośrodek Szkolno-Wychowawczy. W trakcie prowadzonego remontu w 1990 r. wybuchł pożar. Zniszczeniu uległ dach z więźbą oraz strop nad piętrem. W kolejnych latach odbudowo pałac. Aktualnie mieści się w nim Młodzieżowy Ośrodek Socjoterapii.
Założenie parkowe charakteryzuje się swobodną kompozycją nawiązującą do stylu krajobrazowego. Zakres parku wyznacza rów i trwałe ogrodzenie z siatki. Od pn. obszar ten graniczy z dawnym podwórzem i zabudową gospodarczą, której część po przebudowie pełni funkcję szkoły podstawowej, oddzielając jednocześnie park od lokalnej drogi prowadzącej z Zawady do Zaboru. Dziedziniec folwarczny zamyka brama wjazdowa wraz z ogrodzeniem z siatki po jednej stronie i kamiennym murem, porastanym przez pnącza po drugiej. Główna oś widokowa przebiega na linii pn.-wsch. – pd.-zach., wiedzie od głównej bramy, poprzez dawne podwórze folwarczne do pałacu i dalej prowadzi w kierunku rozległej otwartej polany. Park ma urozmaiconą rzeźbę terenu. Na pd.- zach. od pałacu usytuowane jest naturalne wzniesienie i wąwóz wraz z zadrzewieniem w postaci sosen i robinii akacjowych. Dalej w kierunku pn. znajduje się staw z półokrągłym cyplem. Wokół linii brzegowej luźno rozmieszczono różnogatunkowe nasadzenia drzew. Wsch. część parku jest gęsto zadrzewiona zarówno starodrzewem, jak i samosiewem młodych drzew. Natomiast w pd.-wsch. partii założenia występują swobodne nasadzenia drzew liściastych oraz iglastych, wprowadzone pojedynczo i grupowo. Najcenniejszy kompozycyjnie i dendrologicznie drzewostan znajduje się w środkowej i pn.-zach. części parku. W sąsiedztwie pałacu występują nowe nasadzenia m.in. jodły jednobarwnej (Abies concolor), żywotnik zachodni (Tuja occidentalis), jałowiec wirginijski (Juniperus virginiana), forsycja pośrednia (Forsytha x intermedia). Starodrzew parkowy tworzą lipy drobnolistne (Tilia cordata), dęby szypułkowe (Quercus robur), olsze czarne (Alnus glutinosa), klony pospolite (Acer platanoides), jesiony wyniosłe (Fraxinus excelsior), robinie akacjowe (Robinia pseudoacacia). Wśród drzew aklimatyzowanych wyróżniają się platan kolonolistny (Platanus × hispanica), jedlica Douglasa (Pseudotsuga menziesii), sosna wejmutka (Pinus strobus) i sosna czarna (Pinus nigra). Przeciętny wiek drzew szacuje się na 130-150 lat. Najstarsze okazy o cechach pomników przyrody stanowią 2 platany, 3 dęby szypułkowe oraz buk zwyczajny, których wiek liczy ok. 250-300 lat. W podszycie występuje łanowo bluszcz pospolity (Hedera Helix) oraz rośliny zielne i byliny tj. kokorycz pusta (Corydalis cava), zawilec żółty (Anemone renunculoides), zawilec gajowy (Anemone nemorosa), przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis), wiązówka błotna (Filipendula ulmaria), niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere). Na powierzchni polan widokowych dominują trawy.
Układ parkowy jest mało czytelny wskutek ubytków w drzewostanie i nadmiernemu rozwojowi samosiewu drzew i krzewów, który niweczy pierwotną kompozycję założenia. Granice parku z pocz. XX w. zostały w nieznacznym stopniu zmienione, z wyjątkiem pn. narożnika, gdzie rozebrano dawną zabudowę, zamykającą podwórze folwarczne od strony drogi. Zatarty jest częściowo pierwotny układ spacerowy, powstały natomiast nowe ścieżki w związku z doraźnymi potrzebami komunikacyjnymi. Park wymaga rewaloryzacji.