Słońsk, park zamkowy

Pozostałości założenia parkowego o pow. ok. 4,7 ha wraz z ruiną dawnego zamku joannitów w Słońsku (niem. Sonnenburg), zlokalizowane są w pn. części miejscowości, na obrzeżu podmokłych łąk doliny rzeki Warty. Granicę założenia od pd. i zach. wyznacza rzeka Łęcza zwaną Lenką, od pn. ogródki przydomowe i warzywniki, od wsch. rów melioracyjny oraz tereny ogrodów działkowych i za nimi łąki. Po pd.-zach. stronie zamku, na obszernym placu poprzedzającym założenie, usytuowano kościół wraz z plebanią i zabudową towarzyszącą. Główny element kompozycyjny założenia stanowi ruina zamku, posadowionego frontem do dziedzińca.
Słońsk stanowił przez wiele stuleci siedzibę baliwa zakonu joannitów. Miejscowość została po raz pierwszy wymieniona w źródłach w 1295 r. Znajdowała się tutaj własność rycerska rodu von Uchtenhagen. Joannici weszli w posiadanie Słońska i okolicznych dóbr w latach 1426-1427, i zdecydowali o przystosowaniu do swoich celów istniejącego zamku rycerskiego. Dokonano przebudowy i rozbudowy zamku oraz wzniesiono kościół położony po stronie zach. założenia. Kolejna przebudowa zamku, za sprawą baliwa Thomasa Rungego, miała miejsce w poł. XVI w. w stylu renesansowym. W czasach wojny trzydziestoletniej zamek został w 1637 r. doszczętnie zniszczony, co zadecydowało o konieczności podjęcia kolejnych prac. Za sprawą księcia Johanna Moritza von Nassau-Siegen, w latach 1661-1668 dokonano rozbudowy i przebudowy rezydencji, której nadano cechy baroku niderlandzkiego. Realizacja została przeprowadzona według projektu Petera Posta z Hagi. Do prac, które nadzorował Cornelius Ryckwaert sprowadzono niderlandzkich rzemieślników. Zamek otoczono szeroką fosą, a od strony elewacji tylnej wyznaczono osiowe, geometryczne założenie ogrodowe. Kolejne prace przy zamku były prowadzone pod k. XVIII w., kiedy zasypano fosę i zlikwidowano narysy bastionowe. Na pocz. XIX w. zakon został rozwiązany, a jego dobra przekazano na rzecz państwa. Restytucja zakonu miała miejsce w latach 60. XIX w., jako elitarnego, arystokratycznego stowarzyszenia kultywującego tradycje rycerskie i samarytańskie. W tym czasie przeprowadzono generalny remont i modernizację zamku, a zarazem podjęto prace, polegające na uporządkowaniu otoczenia. Słońsk stanowił siedzibę baliwatu joannitów do czasów II wojny światowej. Po 1945 r. zamek był tylko częściowo wykorzystywany do celów użytkowych. W 1975 r. obiekt uległ pożarowi. Od tego czasu zamek znajduje się w stanie ruiny i ulega stałej degradacji, podobnie jak jego otoczenie.
Pierwotnie zamek otaczała nawodniona fosa, zasypana częściowo w XVII w. Na podstawie inwentarza pochodzącego z 1731 r. wiadomo, że w poł. XVII w. przy zamku założony został barokowy ogród o powierzchni ok. 4,70 ha. Rozciągał się on po wsch. stronie zamku, na obszarze w kształcie wydłużonego prostokąta. Według rekonstrukcji kompozycji założenia, ogród posiadał geometryczny układ przestrzenny z symetrycznie i osiowo rozplanowanym przebiegiem alejek. Główną oś widokowo-kompozycyjną stanowiła podłużna aleja na osi rezydencji z owalnym stawem pośrodku ogrodu. Jej przedłużenie od strony wsch. tworzyła aleja lipowa. Ogród otaczał rów melioracyjny, połączony z rzeką Łęczą, okalającą dziedziniec zamkowy od pd. i zach. Na pn.-zach. od zamku usytuowane było podzamcze z budynkami gospodarczymi, posadowionymi wokół prostokątnego dziedzińca. Dojazd do zamku od strony miasta prowadził poprzez dwa mosty na rzece: od strony zach. przez most drewniano-metalowy i od strony pd. przez most murowany. Pod kon. XVIII w. przeobrażono kompozycję barokowego ogrodu, który zadrzewiono i zarazem obsadzono krzewami. Prace w obrębie parku kontynuowano w latach 60. XX w. Na pocz. XX w. przekształcono dziedziniec zamkowy od strony zach., gdzie centralną część zajmował owalny gazon, porośnięty murawą, pierwotnie obsadzony na obrzeżu drzewami liściastymi i iglastymi pośrodku oraz podjazd do zamku.
Założenie parku zachowało się w formie reliktowej, z pojedynczymi okazami starych drzew w otoczeniu ruiny zamku, do których zaliczyć można okazałą lipę drobnolistną (Tillia cordata) i dąb szypułkowy odm. stożkowatej (Quercus robur ‘fastigiata’). We wsch. części założenia zachował się nieliczny drzewostan, na który składają się następujące gatunki: wiąz szypułkowy (Ulmus laevis), dąb szypułkowy (Quercus robur) i w jego odmianie stożkowatej (Quercus robur ‘fasigiata’), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum) oraz lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos) i drobnolistna (Tilia cordata). Brzeg rzeki porasta drzewostan złożony głównie z lipy drobnolistnej.
Kompozycja przestrzenna w obrębie założenia w znacznej mierze uległa zatarciu. Granice założenia ogrodowo-zamkowego są tylko częściowo czytelne. Zniszczeniu uległo założenie barokowego ogrodu oraz większa część zadrzewienia parku. W okresie powojennym zmieniły się stosunki własnościowe oraz funkcja użytkowa części terenu założenia. Otoczenie zamku utraciło reprezentacyjny i ozdobny charakter. W związku z powyższym należy przywrócić pierwotny charakter kompozycyjny założenia wraz z odtworzeniem historycznych nasadzeń, łącznie z trwałym zabezpieczeniem ruin zamku.