Zabór, park pałacowy

Zespół pałacowo-parkowy położony jest w pd.-wsch. części wsi Zabór (niem. Saabor, a od 1936 r. Fürsteneich). Kompleks tworzą: wczesnobarokowy pałac otoczony fosą, 5 barokowych oficyn okalających owalny dziedziniec z usytuowaną w środku fontanną, a także park o charakterze krajobrazowym umiejscowiony na pd.-wsch. od rezydencji. Park o powierzchni ok. 19,10 ha zajmuje obszar o kształcie nieregularnym zbliżonym do prostokąta. Pd.-zach. granicę założenia wyznacza aleja lipowa rosnąca wzdłuż drogi w kierunku wsi Proczki. Od pd.-wsch. i wsch. naturalną granicę stanowi jezioro. Z kolei od pn. założenie otaczają uprawy rolne. Natomiast oficyny wraz z główną bramą wjazdową, wyznaczają pn.-zach. granicę zespołu. Dominantą krajobrazową jest czworoboczna wieża umieszczona w zach. skrzydle rezydencji. Całość założenia rozplanowana jest na osi pn.-zach. – pd.-wsch., przebiegająca od bramy wjazdowej, przez dziedziniec wraz z fontanną, most przerzucony nad fosą, dalej pałac, a następnie otwartą polanę i wzdłuż alei spacerowej wiodącej nad brzeg jeziora.
Początki murowanej rezydencji sięgają 1677 r., kiedy to z inicjatywy ówczesnego posiadacza majątku Heinricha Johana von Dünnewald, wzniesiono pałac w miejscu prawdopodobnie wcześniejszej siedziby. Późniejsze zmiany właścicieli doprowadziły do zaniedbania rezydencji. Po jej pożarze właściciel dóbr, hrabia Fryderyk August von Cosel, przystąpił w 1745 r. do odbudowy pałacu, który do dnia dzisiejszego zachował nadaną mu wówczas formę. Zapewne wraz z odbudową rezydencji założono geometryczny park w nurcie francuskim rozciągający się w kierunku jeziora. Rysunek F. B. Wernhera z ok. 1760 r.4 przedstawia wygląd osiowego założenia ogrodowego, rozciągającego się na pd.- wsch. od pałacu i oddzielonego od niego jednym z ramion fosy, przez który przerzucony był mostek. Na wprost mostka wiodła przez cały ogród szeroka aleja spacerowa, która za kolejnym kanałem wodnym przechodziła w aleję obsadzoną prawdopodobnie lipami, wiodącą jako oś widokowa kompozycji w kierunku jeziora. Pd.-wsch. i pn.-zach. granica ówczesnego parku wyznaczona była kanałami wodnymi, pn.-wsch. stanowił mur, a pd.-zach. szeroka aleja ujęta żywopłotem. Główna aleja spacerowa, krzyżowała się z trzema poprzecznymi ścieżki. Po obu jej stronach występowały ozdobne partery kwiatowe. W miejscach dwóch skrzyżowań alei znajdowały się fontanny. Po obu stronach alei spacerowej występowały ozdobne partery kwiatowe, a dalej za nimi wzdłuż węższych alei istniały ogrody boczne zakomponowane na planie trójkątów i kwater wyznaczonych przez strzyżone żywopłoty. Od strony folwarku pn.-zach. część ogrodu oddzielona była ozdobnym murkiem z wazonami i rzeźbami. Założenie folwarczne już wówczas istniało na pn.-zach. od pałacu, okalając rozległy dziedziniec regularnym półkolem oficyn o jednolitym charakterze. Rozmieszczone w regularnych odstępach budynki połączone były między sobą ozdobnymi bramami. Pałac oddzielony był od dziedzińca szpalerem drzew. Na pn.-wsch. i pd-wsch. od rezydencji, za oficynami znajdowały się sady.
Przypuszczalnie pod k. XVIII w., gdy właścicielami majątku byli członkowie rodu książęcego Schönaich-Carolath, zaczęto przekształcać barokowy ogród w park o charakterze krajobrazowym. Świadczą o tym najstarsze ponad dwustuletnie drzewa swobodnie rozplanowane w kompozycji założenia. Ok. 1830 r. (z tego okresu pochodzi bowiem część drzewostanu) następuje kolejna faza przekształceń parku. Przypuszczalnie w 1 poł. XIX w. powstała na zach. od zaadaptowanych na park łąk bażanciarnia, a na pd. od niej usytuowano rozległy zwierzyniec. W XIX w. obszar zlokalizowany na wsch. od pałacu (pierwotnie teren bocznych kwater żywopłotowych) był wykorzystywany dla celów upraw warzywnych. W tym okresie również dziedziniec zmienił wygląd, otrzymując wygląd parkowy, co dokumentuje litografia A. Dunckera z ok. 1860 r. Przed fasadą pałacu, na dziedzińcu utworzono duży, okrągły gazon z małym zbiornikiem wodnym pośrodku, otoczonym kamiennymi słupkami, połączonymi łańcuchami. Gazon otoczony był kolistym podjazdem, który prowadził dalej przez most na fosie do rezydencji. Wokół dziedzińca istniały rozległe połacie trawników z luźnymi kępami drzew, a pomiędzy fosą a folwarkiem wprowadzono formowany żywopłot. Na przełomie XIX i XX w. ponownie przekształcono dziedziniec, wówczas w miejsce małej sadzawki wprowadzono basen z fontanną o neobarokowej formie. Wg fotografii w książce autorstwa Richarda Konwiarza „Alt-Schlesien” wprowadzono również niskie strzyżone żywopłoty, które razem ze zbiornikiem wodnym nawiązywały do form XVIIIwiecznych ogrodów. Przypuszczalnie miały stworzyć historyzującą oprawę barokowemu pałacowi. Ostatnią właścicielką założenia była druga żona ostatniego cesarza Niemiec Wilhelma II, Hermina, mieszkająca w pałacu do pocz. 1945 r. Po II wojnie światowej od strony pd.-wsch. rezydencji, za fosą wybudowano niski pawilon, połączony z pałacem pasażem usytuowanym na mostku przerzuconym nad fosą. Natomiast po wsch. stronie rezydencji wprowadzono duży budynek gospodarczy.
Od zakończenia II wojny światowej, aż do pożaru w 1956 r. w pałacu mieścił się Ośrodek Szkolenia Kadr „Samopomoc Chłopska”. Po odbudowie lewego skrzydła rezydencji, urządzono w nim Prewentorium Przeciwgruźlicze dla Dzieci. Następnie od lat 80. XX w. istniało Państwowe Sanatorium Dziecięce, które po reformie służby zdrowia w 1998 r. przemianowano na Centrum Leczenia Dzieci i Młodzieży, istniejące do dziś. W latach 1984-1985 przeprowadzono prace konserwatorskie w sali balowej pałacu. W 1990 r. zakończono odbudowę oficyny, położonej w pn. narożniku założenia, która wcześniej została spalona. Kolejna modernizacja nastąpiła w latach 90. XX w., gdy wymieniono pokrycie dachowe rezydencji i wykonano remont wieży. Obecnie pałac wraz z częścią oficyn i parkiem stanowi własność Skarbu Państwa, natomiast reszta oficyn znajduje się w rękach osób prywatnych.
Założenie parkowe charakteryzuje się swobodną kompozycją nawiązującą do stylu krajobrazowego. Zarysy części pierwotnych alei spacerowych widoczne jeszcze na mapie z 1886 r. uległy zmianom, nadano im swobodny, kręty przebieg. Zapewne powiększono wówczas przestrzeń parkową o część łąk przylegających do jeziora, tworząc rozległe polany widokowe, zamknięte kurtynami drzew. Główna barokowa oś widokowa została włączona do terenu parku jako promenada prowadząca nad jezioro. Rozległy dziedziniec zlokalizowany na obszarze folwarku otacza regularne półkole oficyn. W środkowej części dziedzińca znajduje się duży, okrągły gazon z fontanną. Zadrzewienia na tym terenie rozmieszczone są dość regularnie, choć kurtyna z drzew oddzielająca rezydencję od dziedzińca stanowi swobodnie rozplanowaną kompozycję. Teren za oficynami porastają luźnie rozmieszczone kępy drzew. Dziedziniec od strony pd.-wsch. zamyka pałac, za którym rozciąga się park o charakterze krajobrazowym. Na zach. od rezydencji znajduje się dawny dom ogrodnika oraz uprawy ogrodnicze. Zaś po pn.-wsch. i pd.-wsch. stronie pałacu istnieją zbudowane po II wojnie światowej: duży budynek gospodarczy oraz pawilon. Park krajobrazowy rozciąga się w kierunku pd.-wsch., gdzie naturalną granicę stanowi linia brzegowa jeziora. Natomiast w przewężeniu na pd.-wsch. skraju założenia pomiędzy lokalną drogą a zbiornikiem wodnym, granicę parku stanowi rów. Kompleksy zadrzewień rozdzielają liczne polany parkowe i system rowów. Część polan parkowych wykorzystywanych jest jako tereny upraw ogrodowych. Zachowana jest główna oś kompozycyjna. Po obu stronach alei lipowej wiodącej nad jezioro, występują kanały wodne dodatkowo podkreślające ją w kompozycji parku. Drzewa w alei są młode (ok. 70-80-letnie). Liczne pnie po uschniętych drzewach świadczą o odnawianiu składu gatunkowego tego ciągu spacerowego. Gęsta sieć ścieżek prowadzona była łagodną linią, łącząc najważniejsze elementy parku – teren przypałacowy, jezioro, system kanałów wodnych z otaczającym krajobrazem. Na obszarze założenia zgromadzono różnorodny gatunkowo drzewostan, w którym dominują rodzime drzewa liściaste. Wiek drzewostanu starszego, decydującego o układzie parku określa się na ok. 160-180 lat. Cenne z uwagi na wymiary drzewa o cechach pomników przyrody występują we wsch. i środkowej części założenia, są to ok. 360 letnie dęby szypułkowe (Quercus robur) oraz ponad 200-letnie jesiony wyniosłe (Fraxinus excelsior) i lipy drobnolistne (Tilia cordata). Licznie występują drzewa młodsze wprowadzane sztucznie, zwłaszcza iglaste w wieku ok. 80-110 lat. Na większości powierzchni parku występuje samosiew drzew i krzewów. Na stanowiskach wilgotnych dominuje: olsza czarna (Alnus glutinosa), wierzba biała (Salix alba), a w pozostałej części założenia klon pospolity (Acer platanoides), lipa i robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia). Sporadycznie w drzewostanie spotkać można gatunki aklimatyzowane: sosna wejmutka (Pinus strobus), kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum), jedlica Douglasa (Pseudotsuga menziesii), czy choina kanadyjska (Tsuga canadensis). Podszyt pod okapem drzewostanu tworzą krzewy: leszczyny pospolitej (Corylus avellana), derenia (Cornus), ligustra pospolitego (Ligustrum vulgare), jaśminowca wonnego (Philadelphus coronarius), bzu czarnego (Sambucus nigra) oraz lilaka pospolitego (Syrynga vulgaris). Wokół fontanny na dziedzińcu występują krzewy z gatunku forsycja pośrednia (Forsytha x intermedia) oraz ligustr pospolity, kształtowane w postaci formowanego żywopłotu. W runie parkowym rośnie kuklik pospolity (Geum urbanum), szczyr trwały (Mercurialis perennis), stokrotka pospolita (Bellis perennis) oraz bluszcz pospolity (Hedera helix).
Założenie parkowe w Zaborze zachowało się w swoich historycznych granicach. Z pierwotnego układu z poł. XVIII w. istnieje do chwili obecnej fosa otaczająca pałac, kanał zamykający ogród od strony pd.-wsch., aleja na osi widokowej oraz droga gruntowa okalająca park od strony pd. Natomiast istotne zmiany zaszły na terenie sąsiadującym z parkiem od pd.-zach. w miejscu dawnego zwierzyńca i bażanciarni po wyeksploatowaniu wapnia, powstały stawy. Centralna część dziedzińca pałacowego została również przekształcona, powstała częściowo nowa sieć dróg i ścieżek, założono żywopłoty. Zostały usunięte dość liczne drzewa. Wybudowane po II wojnie światowej obiekty gospodarcze zlokalizowane na pn.-wsch. od pałacu oraz pawilon umiejscowiony po jego pd.-wsch. stronie, na głównej osi kompozycyjnej znacznie dysharmonizują historyczną bryłę architektoniczną rezydencji. Rozległy park krajobrazowy utracił dużo ze swej czytelności. Osiowy układ założenia jest mało czytelny na skutek również rozrostu samosiewu drzew i krzewów, które przesłoniły widok z pałacu na jezioro. Szczególnie drzewa okazałe toną obecnie w gąszczu przypadkowych drzew i krzewów. Jedyna lipa pochodząca prawdopodobnie z pierwotnego założenia barokowego zlokalizowana na zakończeniu alei prowadzącej nad jezioro na pocz. br. uległa wykrotowi. Na części polan parkowych (w pd.-zach. części założenia) wprowadzono uprawy ogrodowe i sad. Układ dróg i alejek parkowych jest obecnie mało czytelny. Park w okresie powojennym został otoczony ogrodzeniem z elementów betonowych (obecnie występują w nim liczne uszkodzenia), co negatywnie wpłynęło na wartości widokowe założenia. Sieć rowów, która otacza założenie jest drożna, jednak część z nich jest częściowo zasypana lub okresowo występuje w nich woda opadowa lub roztopowa. Zakłócenie układu wodnego sprawia, że teren parku jest częściowo zabagniony, w konsekwencji powoduje to nadmierny, niekontrolowany rozrost roślinności, podczas gdy stare drzewa stopniowo obumierają. Wzdłuż linii brzegowej jeziora występuje obszar, gdzie na zamulonym pasie o szerokości ok. 30 m następuje zarastanie zbiornika wodnego, w wyniku czego teren ten porastają trzciny, a miejscami także roślinność drzewiasta i krzewy. Założenie wymaga rewaloryzacji.