Żagań

Nie zlokalizowany dotąd, wymieniany w 1202 roku gród kasztelański w Żaganiu położony był gdzieś w pobliżu obecnej wsi Stary Żagań. Tam też powstała osada targowa, a związany z nią romański kościółek z pierwszej połowy XII wieku zachował się do dziś. Jeszcze w XII stuleciu targ przeniesiony został bliżej przeprawy przez Bóbr. Przedlokacyjna osada położona była w paśmie zbieżnym z ulicą II Armii. Związany z nią kościół usytuowany był w tym samym miejscu co obecny Wniebowzięcia NMP. W pierwszej połowie XIII wieku nastąpiła lokacja przestrzenna Żagania, w wyniku której otrzymał on regularny plan z czworobocznym rynkiem w centrum. Pod koniec tego stulecia miasto zostało powiększone i otrzymało drugi rynek (pl. Słowiański) z siecią związanych z nim ulic oraz otoczony murami i fosą. W obrębie obwarowań znalazły się klasztory augustianów i franciszkanów a także zamek książęcy. W średniowiecznych fortyfikacjach tkwił Żagań do XIX wieku.

 Już od XIV wieku pracowały słynne żagańskie kuźnice, produkujące żelazo z występującej w okolicy rudy darniowej. W wydanym na przełomie XVI i XVII wieku poemacie "Officyna Ferraria abo huta y warsztat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego" Walenty Rożdzieński pisze także o żagańskim kopalnictwie. Ostatnia wojna i jej skutki uszczupliły mocno zabytkowe zasoby Żagania. Duży rejestr strat dotyczy głównie architektury mieszkalnej. Dotkliwość szkód jest tym większa, że nie ogranicza się do ubytków w zespole stylowej zabudowy. Zatarciu uległo także pierwotne rozplanowanie miasta, o co gorsza w rażący sposób okaleczony został staromiejski układ przestrzenny. Stało się tak wskutek zlokalizowania na terenie zabytkowego ośrodka tandetnego architektonicznie, zunifikowanego w formie współczesnego budownictwa mieszkaniowego, posadowionego kolizyjnie wobec historycznych ciągów komunikacyjnych i tradycyjnych linii zabudowy. Mimo takiego stanu rzeczy Żagań należy do najciekawszych pod względem zabytkowym miast na terenie Dolnego Śląska. Decyduje o tym wysoka ranga artystycznych ocalałych obiektów architektury monumentalnej, przede wszystkim rozległego założenia pałacowego, zespołu poaugustiańskiego i dawnego zespołu franciszkańsko-jezuickiego.

 W przestrzeni architektonicznej miasta zaznaczyła się fundacyjna działalność Doroty Talleyrand, władającej książęcymi dobrami w latach 1842-1862. Za czasów Doroty dwór żagański stał się jednym z najbardziej znaczących centrów kulturowy w Europie. Księżna rozwijała równocześnie wcale nie powszechną w tamtych czasach działalność charytatywną, której pomnikiem jest zbudowany w 1848 roku szpital, do dziś pełniący te funkcję. Szpital i powstały wraz z nim kościół św. Krzyża wkomponowane zostały w kompleks wielkiego założenia parkowego. Mimo, że od czasów fundacji upłynęło blisko półtora wieku, taka lokalizacja nie odbiega swą nowoczesnością od dzisiejszych wymagań. Jeśli chodzi o powstałe staraniem Doroty wielkie założenie parkowe, to obecnie tylko jego część, położona najbliżej pałacu wykorzystywana jest zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem.

 Z Żaganiem związanych jest wiele wybitnych postaci ze świata kultury i sztuki. Wśród architektów, rzeźbiarzy i malarzy wymienić trzeba takich mistrzów jak: Antonio Porta, Stefan Spinetti, Marcin Franz Młodszy, Oskar Teichert, Chrystian Walenty Schultze, Jerzy Wilhelm Neunhertz, Józef Grassi, Antoni Graff. W latach 1628-1630 mieszkał w Żaganiu słynny astronom Jan Kepler. Tutaj napisał jedną ze swych przełomowych dla nauki dzieł. W czasie wojen napoleońskich przebywał też Hennry Beyle, znany później po pseudonimem Sthendal znany pisarz francuski. Na zaproszenie Doroty Talleyrand dwukrotnie przebywał w Żaganiu Franciszek Liszt.