Ziemia żarska, wymieniona została po raz pierwszy w 1007 roku, w kronice Thietmara. To stosunkowo niewielkie terytorium plemienne położone było na obszarze granicznym, gdzie we wczesnym średniowieczu ścierały się wpływy serbołużyckie i polskie. Przyłączona w 1007 roku do Polski przez Chrobrego, w 25 lat później zagarnięta została wraz z Łużycami przez margrabiów i wcielona do Marchii Wschodniej. Wielokrotne wysiłki piastowskich książąt śląskich zmierzające do odzyskania Żar nie przyniosły trwałych rezultatów. W połowie XIV wieku Żary uzależnione zostały politycznie od korony czeskiej, a od zarania XVII wieku do początku XVIII wieku należały do Saksonii a następnie do monarchii austriackiej. W roku 1815 weszły w obręb państwa pruskiego.
Henryk Brodaty, który wszedł przejściowo w posiadanie wschodniej części Dolnych Łużyc (1211-1225), czynił wiele starań, aby je zagospodarować, m.in. przez zakładanie miast i zasiedlanie pustych obszarów. Istnieje przypuszczenie, że za jego sprawą, w drodze zamiany na inne dobra, Żary otrzymał możny ród Dziewinów (zwanych później Dewinami), wywodzący się z Czech. Po śmierci Albrechta Dziewina, dobra żarskie odziedziczył ożeniony z jego córka Jadwigą Ulrich Pack, właściciel Przewozu. Packowie dzierżawili Żary do roku 1355, gdy przejął je Fryderyk Biberstein, który poślubił córkę ostatniego przedstawiciela rodu. W roku 1551 zmarł ostatni z Bibersteinów i żarskie dominium stało się własnością cesarza. Ten mianował zarządcę w osobie Fabiana Schönaicha. Po siedmiu latach dobra kupił biskup wrocławski Baltazar Promnitz. Wkrótce przekazał je swojemu bratankowi, którego następcy panowali w Żarach do roku 1765. Ostatni potomek rodu odstąpił państewko stanowe Żary-Trzebiel dworowi Saskiemu za dożywotnią rentę. Postanowieniem Kongresu Wiedeńskiego Dolne Łużyce, a w tym Żary przypadły Prusom.
Według zgodnej opinii badaczy początek miastu dał gród. Położony był na północ od późniejszego ośrodka lokacyjnego (obecny park). W pobliżu krzyżowały się dwa trakty komunikacyjne, z których jeden zwany „drogą solną”, prowadził z Łużyc do Wielkopolski, drugi zaś z Pomorza Zachodniego na Śląsk. Najpóźniej w XII wieku wyrosła tu osada targowa położona prawdopodobnie w rejonie kościoła farnego. Inna domniemana osada przedlokacyjna funkcjonowała na terenie dzisiejszego Kaczego Rynku. Położony poza obszarem miasta lokacyjnego kościół św. Piotra może wskazywać na istnienie podgrodzia. O tym kiedy wieloczłonowe, rozproszone osadnictwo zostało skupione i przekształcone w racjonalnie rozplanowane miasto, źródła milczą. Możemy się jednak domyślać, że lokacji dokonano z inspiracji Henryka Brodatego, w okresie gdy władał tymi terenami. Zgodnie z przyjętą wówczas zasadą wytyczono miasto o regularnym planie z prostokątnym placem rynkowym i wychodzącymi z niego pod kątem prostym ulicami. Podobnie, jak to było w przypadku innych miast lokacja przestrzenna nie pociągnęła za sobą prawnej. Gdy zorganizowane na nowych zasadach miasto okrzepło, nadszedł czas nadania mu prawa wzorowanego na magdeburskim. Nastąpiło to w roku 1260 z woli ówczesnego właściciela Żar Albrechta Dziewina. Najpewniej – podobnie jak w Głogowie – nadanie immunitetu połączone zostało z powiększeniem obszaru miasta do rozmiarów objętych później murami miejskimi.
Mimo znacznych zniekształceń historycznego układu, spowodowanych zniszczeniem w czasie ostatniej wojny dużej liczby domów oraz nową zabudową, jądro zabytkowego rozplanowania z rynkiem zachowało się bez większych zmian. Stanowi ono, wraz z ocalałą częściowo starą zabudową mieszkalną oraz monumentalnymi założeniami architektonicznymi kompleksu zamkowo-pałacowego i dawnego kościoła parafialnego z otoczeniem zespół urbanistyczny o dużych wartościach zabytkowych.
