Żary, ogrody zamkowe i park miejski

W centralnej części miasta Żary (niem. Sorau), znajduje się rozległy kompleks rezydencjonalny z wieloma ogrodami, nazwanymi ogólnie ogrodami zamkowymi. Dziś jego obszar rozdzielna na dwie części ruchliwa ulica – al. Jana Pawła II. W części pd. przy zamku znajduje się najstarszy świecki ogród w Żarach (skwer przy pl. Zamkowym 1) oraz prywatny ogród pałacowy, zwany ogrodem sekretnym. Znajduje się on, przy ul. Mieszka I, po wsch. stronie pałacu, a będąc całkowicie okolony przez wysoki mur, pozostaje niewidoczny z ulicy i nie jest dostępny dla zwiedzających. W pn. części zespołu znajdują się: teren po dawnym ogrodzie barokowym przy pałacu letnim (ul. Domańskiego 17), winnica oraz bażanciarnia. Ostatnie trzy wymienione ogrody wpisane do rejestru zabytków jako ogrody zamkowe. Na mocy tej decyzji w obszar ogrodowy zespołu zamkowego włączony został również park miejski, który powstał w latach 1911-1913. Obszar parków objętych ochroną, o powierzchni 8,7 ha wyznaczają: od zach. ul. Zielonogórska, od pn.: droga wewnętrzna, parcela kościoła, zabudowania szpitalne, od wsch. ul. Domańskiego, od pd. al. Jana Pawła II. Dawna bażanciarnia, winnica i park miejski są ogólnodostępne. Dawny park przy pałacu letnim jest własnością prywatną.
Mnogość żarskich ogrodów ozdobnych wiąże się z dwiema rodzinami Bibersteinów i Promnitzów. Najstarszy ogród zamkowy założono przed 1725 r., znajdował się przy zamku od strony ratusza. Jego fundatorami byli Bibersteinowie. Był to niewielki obszar podzielony na 4 kwatery otoczone murem. Dzisiaj teren po dawnym ogrodzie jest trójkątnym w kształcie, przed ogrodem posesji przy ul. Zamkowej 1.
Gdy właścicielem Żar został Erdmann II Promnitz, w obrębie murów miejskich po wsch. stronie zamku, wybudowane zostało barokowe założenie pałacowo-ogrodowe. Jego autorami był zespół projektantów: Giovanni Simonetti, Carl Spanninger oraz August Beer. Ogród zajmował miejsce pomiędzy dziedzińcem pałacowym a ujeżdżalnią. Była to kompozycja regularna, czterokwaterowa, z murowanym pawilonem z pocz. XVIII w. Jego układ przypomina włoskie giardio secreto, czyli sekretny ogród dla najbliższej rodziny właścicieli.
W 1723 r. Promnizowie wybudowali kolejny pałac z ogrodem. Budynek pierwotnie przeznaczony był na szkołę rycerską, jednak później był wykorzystywany i zwany jako pałac letni lub dom zabaw. Pałac wybudowany został na pn. od murów miejskich, na lekko wznoszącym się terenie. U jego podnóża od strony pd., założony został ogród; najpierw o regularnej kompozycji pozostającej w stylistyce renesansowej, której ok. poł. XIX4 w. nadano barokową formę. Na osi głównej pałacu znajdowały się barokowe kwietniki zwane parterami, w otoczone boskietami. Na końcu osi znajdowała się furta z kładką prowadząca w kierunku miasta. Poprzeczna oś ogrodu zamknięta była boskietem od strony wsch., a od zach. otwarta na widok wzgórza winnego. Ów ogród z pewnością był ogrodzony. Jego granice wyznaczały od strony pn. pałac, od wsch. otwarty teren z nielicznymi budynkami od pd. stawy i niska zieleń sąsiadująca z murami miasta. Od zach. aleja kasztanowców, zakończona Bramą Błękitną. Na pocz. XVIII w. na przyległym do opisanego ogrodu założono winnicę i wzniesiono pawilon ogrodowy. Wykorzystano do tego celu znaczne wyniesienie terenu zwane odtąd wzgórzem winnym. Do dzisiaj widoczne są tarasy, na których uprawiano winorośle. Budowa winnicy i pawilonu w tym miejscu wiążą się prawdopodobnie z włoską tradycją budowy w otoczeniu winnic. Najbardziej na zachód wysuniętym fragmentem parku jest dawna bażanciarnia. Historycznie przeznaczona była do polowań na ptaki i małe ssaki.
W 1765 r. Żary przeszły pod panowanie arcyksięcia Saksonii. Miasto opuścił ostatni z Promnitzów, a życie dworskie ustało, mimo iż miejska rezydencja z folwarkiem pozostały w rękach tej rodziny do pocz. XX w. Pozostawionym w mieście majątkiem zajmował się zarządca. Fakt ten zaważył na losach rezydencji i jego ogrodów, pozbawionych gospodarza. Dlatego przypuszczać można, że utrzymywanie bażanciarni i winnicy było ekonomicznie uzasadnione, w przeciwieństwie do ogrodu barokowego, który był „tylko” ozdobą pałacu. Stąd wniosek, że barokowy ogród w Żarach przestał istnieć w 3 ćw. XVIII w., potwierdza to również fakt, że w 1783 r., Siegmund Perti kupiec i bankier, wynajął od Promnitzów budynek po pałacu letnim i umieścił w nim warsztaty holenderskie, dając zatrudnienie dla 100 osób. Od 1812 r., w pałacu mieścił się zakład dla obłąkanych. Teren po dawnym ogrodzie barokowym użytkowany był gospodarczo (warzywniki i sady), natomiast wsch. jego część została zabudowana. W 2 poł. XIX w. na pn. od murów miejskich, a częściowo na terenie nieistniejącego barokowego ogrodu – znajdował się niewielki park prawdopodobnie przy dworze zarządcy folwarku. Można sądzić, że był on udostępniony mieszkańcom do czasu włączenia tego obszaru do posesji zarządzanej przez szpital dla obłąkanych. Dzisiaj dawny pałac letni oraz obszar dawnego ogrodu są własnością prywatną.
Opisana powyżej, ponad dwustuletnia historia przemian ogrodów i parków należących do Promnitzów, jest niezbędna do podkreślenia wagi publicznej inwestycji, która na pocz. XX w. dokonała się w tym miejscu – budowy parku miejskiego. Na jego obszar wybrano teren, przejęty przez żarski magistrat w 19097 r. od rodziny Promnitzów. Był to obszar który stykał się od pd. z dawnymi ogrodami: barokowym i dworskim. Miasto zyskało wówczas ten teren, a także pas gruntów przy murze obronnym, wzgórze winne
oraz bażantarnię.
Budowa parku miejskiego, była możliwa dzięki fundacji Joanny Knopf. Inwestycją kierowała jednostka magistratu zwana Deputacją Parkową i dokonano jej w latach 1911-1913. Opracowanie planów parku zlecono firmie projektowej z Köstritz (Kostrzyń), której pracownicy – młodzi technicy i doświadczeniu architekci, opracowali 7 koncepcji. Żarski magistrat wybrał 3 z nich, a projektantom przyznano nagrody pieniężne w kwocie 75, 50 i 25 marek. Przed realizacją projektu opinię na jego temat wystawił Schneider dyrektor parku w Görlitz, który wybierając zalety poszczególnych koncepcji, opracował nowy plan parku miejskiego i placu Bismarcka (place Wolności i Łużycki). Pod okiem Schneidera pracami kierował technik ogrodowy Fluhrer.
Kompozycja parku rozplanowana został regularnie na planie wydłużonego prostokąta. Wzdłuż granicy parku oraz przy dzisiejszej alei Jana Pawła II posadzone zostały buki. Regularne wnętrze podkreślała ściana krzewów. We wsch. części parku zaplanowany został plac zabaw dla dzieci, otoczony roślinami by zapobiegać przenoszeniu się dzieci z zabawami i grami do głównej części parku. Na placu zabaw znajdowało się wyniesienie, które od strony zach. przechodziło w trawnik aż do nieistniejącego dziś pawilonu muzycznego. Główna część parku podzielona został na mniejsze części, a dzięki tak stworzonym wnętrzom powstały niewielkie oazy spokoju osłonięte grupami krzewów i żywopłotami, w których znajdowały się ławki – niewidoczne w ogólnym odbiorze parku.
Wzdłuż głównych dróg, ciągnęły się kwietniki ogrodowe i aleje buków. Wcześniej wchodząc do parku szło się „bukowym tunelem”. W latach 30. XX w. buki zaczęły obumierać i zastąpiono je kasztanowcami.
Dalsza część parku wzgórze winne i bażanciarnia, utrzymane były w stylu krajobrazowym. Nasadzono tu grupy drzew o kontrastowych barwach i pokrojach. Na przykład na terenie bażanciarni rosły drzewa iglaste w otoczeniu purpurowych buków i krzewów leszczyny o czerwonych liściach. W pn. części parku znajdował się pamiątkowy kamień Johanny Knopf. W 1929 r. w parku wybudowano pawilon muzyczny ufundowany przez właściciela apteki dr Langa – by w parku mogły koncertować różne zespoły muzyczne. Na terenie dawanej bażantarni postawiony została pomnik Alberta Leo Schlagetera, a zimą w jego pobliżu urządzano ślizgawkę. Przy Błękitniej Bramie powstała restauracja „Na Wzgórzu Winnym”, która obecnie nie istnieje. Podczas bombardowania miasta w 1944 r. zniszczony został pawilon muzyczny, ucierpiał także parkowy drzewostan. Po 1945 r. obszar parku został powiększony o dawny park dworski, ale mimo tego przez ponad 60 lat niewiele osób tu zaglądało. Dopiero w 2006 r. z inicjatywy miejskiego magistratu opracowany został projekt rewaloryzacji parku miejskiego, obejmującego obszar dawnych parków dworskiego i miejskiego. Rewitalizacja objęła rekonstrukcję i modernizację fontanny, budowę nowego i renowację istniejącego ogrodzenia, uporządkowanie układu komunikacyjnego. Układ dróg o nawierzchni mineralnej, przypomina dawną kompozycję parku miejskiego. W parku nasadzono wiele nowych roślin – powstały również kwietniki imitujące barokowe partery. Ponadto park wyposażono w ławki i kosze na śmieci. Przewidziano również odbudowę pawilonu muzycznego, który stanął w nowym miejscu – nieznacznie odsunięty od ruchliwej ulicy. Obszar parku jest na bieżąco pielęgnowany i stał się wizytówką miasta.
Park zamkowy, ogród sekretny oraz ogród barokowy przy letnim pałacu nie są użytkowane.
Do najcenniejszych egzemplarzy drzew parkowych zaliczyć można: szpalery kolumnowych dębów szypułkowych odm. piramidalnej (Quercus robur ‘Fastigiata’), wierzby płaczące (Salix x sepulcralis ‘Chrysocoma’), sosnę czarną (Pinus nigra), sosnę wejmutkę (Pinus strobus), cyprysik groszkowy (Chamaecyparis pisifera), daglezję zieloną (Pseudotsuga menziesii), buk pospolity odmiany strzępolistnej (Fagus sylvatica ’Asplenifolia’) i czerwonolistnej (Fagus sylvatica ‘Purpurea’), a także jarząb szwedzki (Sorbus intermedia) i dendrologiczny rarytas – jesion wąskolistny (Fraxinus angustifolia) o obwodzie pnia 235 cm.