MRU – wpis do rejestru zabytków

W dniu 27 października 2011 roku Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków dokonał wpisu do rejestru zabytków centralnego odcinka Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego, położonego na terenie gmin Międzyrzecz, Lubrza i Świebodzin, na który składa się zespół podziemnych korytarzy łączących obiekty naziemne, zapory przeciwpancerne, naziemne schrony bojowe, inne budowle obronne i związane z nimi elementy, a także obiekty hydrotechniczne oraz jeden most obrotowy.
Zespół fortyfikacji centralnego odcinka Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego (MRU) został wybudowany w latach 1933-1945. Przyczyną powstania zespołu była idea osłony wschodniej granicy Niemiec. W późniejszych latach prace były wstrzymywane lub ograniczane do modernizacji istniejących obiektów. W latach 1944-1945 w związku z postępami Armii Czerwonej przeprowadzono dalsze roboty mające na celu przygotowanie zespołu do działań obronnych. Obrona po kilku dniach walki, w dniach od 29 stycznia do 3 lutego 1945 roku została przełamana i zdobyta przez Armię Czerwoną.
Po 1945 roku wojska radzieckie i polskie prowadziły systematyczne wysadzanie obiektów oraz demontaż elementów wyposażenia, a także przynależnych do nich instalacji. Działania te trwały z różnym natężeniem do lat 60. XX wieku. Następnie, w obliczu wojny koreańskiej i nasilającej się zimnej wojny przeprowadzono modernizację niektórych elementów w celu adaptacji południowej części zespołu podziemnej drogi rokadowej i towarzyszących jej schronów bojowych, na olbrzymi schron przeciwatomowy.
W skład zespołu obiektów naziemnych połączonych w części systemem podziemnych korytarzy weszło kilkadziesiąt obiektów bojowych, z których część znajduje się w ramach grup warownych. Ponadto w ramach zespołu zrealizowano blok wjazdowy, wyloty korytarzy odwadniających, a także nieukończone szyby wentylacyjne. Obiekty naziemne zagłębione zostały w nasypach ziemnych i posiadają do czterech kondygnacji. Budowle zostały wzniesione z betonu zbrojonego, a także z cegły ceramicznej wraz z elementami pancernymi wykonanymi z różnych rodzajów stali (kopuły, płyty i inne).
Schrony wyposażone były w środki służące do obserwacji i przeznaczone do prowadzenia walki (urządzenia optyczne, podstawy forteczne, karabiny maszynowe, moździerze motorowe i forteczne miotacze ognia). Wewnątrz obiektów zlokalizowano pomieszczenia socjalne, techniczne i magazynowe, posiadające często specjalistyczne urządzenia grzewcze, filtrowentylacyjne, itd. Na zewnątrz, w obrębie tzw. działek fortecznych, wzniesiono ziemne, maskujące nakrycia obiektów, równie ogniowe, stoki bojowe oraz rowy i okopy wraz ze stanowiskami ogniowymi i biernymi. W niektórych przypadkach na terenie działek wzniesiono stanowiska karabinów maszynowych, a także betonowe kopuły pozoracyjne.
Większość obiektów nadziemnych została połączona systemem podziemnych korytarzy za pośrednictwem szybów komunikacyjnych. Korytarze zagłębione w ziemi na głębokości od 10 do 40 m wykonane zostały ze zbrojonego betonu. Oś systemu podziemnych korytarzy stanowi tzw. Główna Droga Ruchu o długości ok. 8 km. Zadaniem systemu podziemnych korytarzy było zapewnienie komunikacji i zaopatrzenia. W jego ramach wykonano sieć korytarzy służących do komunikacji torowej i pieszej z dworcami kolejki wąskotorowej. Ponadto na system składają się pomieszczenia koszarowe, socjalne, magazynowe, techniczne, szyby komunikacyjne oraz odwodnienia i wjazdy. W ramach zespołu wybudowano dwa duże kompleksy magazynowe w pobliżu obiektów nadziemnych o odporności A, określanych aktualnie mianem Pętli Boruszyńskiej i Nietoperskiej.
Dodatkowym elementem obronnym były umieszczone na przedpolu pozycji zapory przeciwpancerne tzw. zęby smoka wraz z systemem przeszkód i zabezpieczeń, mosty przesuwne i obrotowe oraz obiekty hydrotechniczne, w tym urządzenia spiętrzające, które pozwalały na podtopienie przedpola w celu zabezpieczenia głównej linii obrony.
Międzyrzecki Rejon Umocniony jest unikalnym w skali europejskiej zespołem fortyfikacji, z uwagi na olbrzymią skalę, długość podziemnego systemu korytarzy, rozwiązania techniczne i funkcjonalne, a także powiązanie z systemem ziemnych fortyfikacji oraz urządzeń hydrotechnicznych, o skali i rozmachu porównywalnym, a w wielu przypadkach przewyższającym słynną francuską „Linią Maginota”.
Długość podziemnego systemu korytarzy wynosi łącznie ok. 35 km. Jest to największa podziemna budowla obronna znajdujących się w Europie. System posiada zachowaną trakcję wąskotorową oraz system odwadniający. Jest też wyposażony w stanowiska ogniowe, nisze na ładunki wybuchowe itd. System podziemnych korytarzy uzupełniały pomieszczenia dla taboru kolejowego, warsztaty, ubikacje, akumulatornie. Przy budowie zespołu wykorzystano najnowocześniejsze technologie oraz rozwiązania techniczne, uwzględniające wieloletnie doświadczenia w zakresie sztuki fortyfikacyjnej oraz postęp technologiczny.
Zasadniczym uzbrojeniem pozycji obronnej miała być artyleria wspierana ogniem z broni maszynowej. W tym celu opracowano i zaprojektowano wiele typów nowatorskiego uzbrojenia, a także pancerzy i elementów towarzyszących. Zamierzano i częściowo nawet wprowadzono półautomatyzację pewnych urządzeń i uzbrojenia (system taśmociągów, ładowanie broni). Wiele tutejszych rozwiązań było następnie wykorzystywanych na „Wale Zachodnim” i „Atlantyckim”, innych nigdzie indziej nie stosowano. W tej materii zwracają uwagę forteczne miotacze ognia FN służące do prowadzenia obrony bliskiej, doły – pułapki zabezpieczające wewnętrzne strefy dostępu do budowli, stanowiska ogniowe wewnątrz budowli, odtylcowe ładowanie moździerzy fortecznych. Ponadto położony został nacisk na wysoki komfort wyposażenia socjalnego umocnień. Zaopatrzono je w sale opatrunkowe, kuchnie, studnie głębinowe, odstojniki wody, zastosowanie filtrów dla pozyskiwanej wody, spiżarnie, oświetlenie elektryczne, maszynownie wyposażone w układ filtrowentylacyjny i agregaty prądotwórcze. W ramach MRU po raz pierwszy wykorzystano kopuły pancerne typu 20P7, określane jako szczytowe osiągnięcie w tym zakresie. Na rubieży stosowano również inne pancerze, wśród których należy nadmienić też: małą kopułę obserwatora piechoty typu 23P8, pierwszy model kopuły typu 34P8 dla moździerza M19, czy kopułę typu 60P8.
Ważnym elementem zespołu jest również system przeszkód dla których wykorzystano naturalne ukształtowanie terenu z ciekami wodnymi. Podstawowym elementem na odcinku centralnym jest żelbetowa zapora przeciwpancerna (tzw. zęby smoka) o długości ok. 12 km, odcinkami uzupełniona drewnianymi palami. Miejsca przejścia linii komunikacyjnych przez zapory były zabezpieczone przez żelbetowe fundamenty w których na czas zagrożenia osadzano stalowe tregery. Układy komunikacyjne przechodzące przez cieki wodne zostały zabezpieczone przez mosty przesuwne i obrotowe, będące przykładem ówczesnej sztuki inżynierskiej. Wartość przeszkód podwyższają kanały i tereny zalewowe wraz z jazami.
Międzyrzecki Rejon Umocniony miał być jedną z ostatnich rubieży obronnych na drodze Armii Czerwonej, jednak jego wkład w powstrzymaniu jednostek radzieckich okazał się niewspółmierny z potężnymi nakładami finansowymi. Przyczyną tego stanu rzeczy było zaskoczenie szybkością ofensywy, niedostateczne obsadzenie pozycji przypadkowymi formacjami wojskowymi. Współcześnie fortyfikacje międzyrzeckie, stanowią przykład szczytowych osiągnięć niemieckiej szkoły fortyfikacyjnej z lat 30. i 40. XX wieku i są nie tylko przykładem architektury obronnej dla której został ukształtowany w pewnym stopniu otaczający je krajobraz, ale również miejscem pól bitewnych z okresu II wojny światowej, jak również – o czym należy pamiętać – miejscem martyrologii robotników przymusowych.