Podczas 12. edycji targów „Denkmal” w Lipsku, które odbyły się w dniach 10-12 listopada 2016 r. zaprezentowana została wystawa „Zabytkowe rezydencje w krajobrazie przygranicznych regionów Polski i Niemiec". Była ona efektem dwuletniej współpracy polskich i niemieckich służb konserwatorskich: Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Brandenburgisches Landesamt für Denkmalpflege und Archäologisches Landesmuseum, Landesamt für Denkmalpflege Sachsen, Landesamt für Kultur und Denkmalpflege Mecklenburg-Vorpommern. Pomysł zainteresowania szerokiej opinii publicznej problemem opuszczonych zabytków rezydencjonalnych na polsko-niemieckim pograniczu zrodził się podczas spotkań przedstawicieli urzędów konserwatorskich województwa lubuskiego i kraju związkowego Brandenburgia. Zainteresowano nim urzędy konserwatorskie regionów leżących po obu stronach polsko-niemieckiej granicy oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie, który podjął się organizacji wystawy.
Warto pamiętać, iż do wybuchu II wojny światowej niemal wszystkie historyczne rezydencje na tym terenie stanowiły własność prywatną, zachowując swą pierwotną funkcję, jako siedziby właścicieli majątków. Wybuch II wojny światowej i jej skutki zmieniły obraz tych ziem i ich przynależność polityczną. Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych rozpoczął się proces kształtowania polskiej administracji na terenach położonych na zachodzie i północy Polski, które przyłączono do naszego państwa na mocy postanowień konferencji w Teheranie i Jałcie. Po zakończeniu wojny polskie służby konserwatorskie podjęły próbę ratowania najcenniejszych zabytków regionów, które poniosły ogromne straty wskutek działań wojennych. Zniszczenia wojenne oraz kolejne lata zaniedbań, wynikających z braku środków finansowych na remonty, nie sprzyjały ochronie zabytków na tych terenach.
Na losie dawnych rezydencji zaważyły też efekty wprowadzonej przez komunistyczne władze Polski i NRD nacjonalizacji majątków ziemskich. Ofiarą przeobrażeń społeczno-politycznych padły głównie zamki, pałace i dwory, które utraciły dawne funkcje. W Polsce przejęte one zostały przez Państwowe Gospodarstwa Rolne na cele biurowe lub mieszkalne. Inne zaadaptowano na potrzeby szkół, domów dziecka, placówek kultury itp. Większość jednak pozbawiona została właściwej opieki i systemowej ochrony. W kolejnych latach dawne rezydencje stopniowo ulegały dewastacji. Do końca lat 80. XX w. ochrona zabytków rezydencjonalnych po obydwu stronach Odry i Nysy Łużyckiej odbiegała od obowiązujących w Europie standardów, a nasilające się problemy gospodarcze potęgowały ich dramatyczną sytuację. Stan ten zaczął ulegać zmianie wraz z upadkiem systemu komunistycznego w Polsce i Niemczech Wschodnich na przełomie lat 80. i 90. XX w. Jednak transformacja gospodarcza i prywatyzacja zabytków prowadzona przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, pomimo przyjętych założeń docelowego zagospodarowania majątku Skarbu Państwa, nie tylko nie rozwiązała problemów zagospodarowania opuszczonych rezydencji w Polsce, ale przyniosła też nowe zagrożenia. Wiele zabytków znalazło się we wtórnym obiegu, nie podejmowano też przy nich prac remontowych, wskutek czego wiele zamków, dworów i pałaców do dziś pozostaje opuszczonych. Niezależnie od tego trzeba jednak zauważyć, iż przeprowadzone reformy polityczne i ekonomiczne umożliwiły prywatyzację zabytków, co otworzyło nowe możliwości dla ich zagospodarowania i adaptacji dotychczas nieużytkowanych oraz zaniedbanych obiektów. Efekty dziesięcioleci zaniedbań pozostają jednak wciąż widoczne w krajobrazie pogranicza polsko-niemieckiego. Obliguje to polskie i niemieckie służby konserwatorskie do zintensyfikowania działań, mające na celu ich ochronę i znalezienie odpowiedniej funkcji dla zabytków zagrożonych całkowitym zniszczeniem. Prezentowana na targach lipskich wystawa jest efektem współpracy i troski o przyszłość dziedzictwa kulturowego. Prezentuje ona problemy konserwatorskie dotyczące historycznych zespołów rezydencjonalnych po obu stronach polsko-niemieckiej granicy. Pokazano na niej 16 przykładowych obiektów z każdego z 3 województw i 3 krajów związkowych pogrupowanych w 4 kategorie, charakteryzujące ich stan zachowania. Pierwsza kategoria prezentuje zabytki użytkowane, o dostosowanej funkcji, w dobrym stanie pod względem konserwatorskim; druga – zabytki częściowo użytkowane lub będące w trakcie działań konserwatorsko-adaptacyjnych; trzecia – zabytki zabezpieczone, wymagające znalezienia odpowiedniej funkcji i użytkownika oraz dalszych działań konserwatorsko-adaptacyjnych oraz czwarta – zabytki zagrożone (zdewastowane lub w stanie katastrofalnym). Zaplanowano dalsze prezentacje tej wystawy w poszczególnych województwach i krajach związkowych oraz kontynuację współpracy polskich i niemieckich konserwatorów zabytków.
Warto pamiętać, iż do wybuchu II wojny światowej niemal wszystkie historyczne rezydencje na tym terenie stanowiły własność prywatną, zachowując swą pierwotną funkcję, jako siedziby właścicieli majątków. Wybuch II wojny światowej i jej skutki zmieniły obraz tych ziem i ich przynależność polityczną. Bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych rozpoczął się proces kształtowania polskiej administracji na terenach położonych na zachodzie i północy Polski, które przyłączono do naszego państwa na mocy postanowień konferencji w Teheranie i Jałcie. Po zakończeniu wojny polskie służby konserwatorskie podjęły próbę ratowania najcenniejszych zabytków regionów, które poniosły ogromne straty wskutek działań wojennych. Zniszczenia wojenne oraz kolejne lata zaniedbań, wynikających z braku środków finansowych na remonty, nie sprzyjały ochronie zabytków na tych terenach.
Na losie dawnych rezydencji zaważyły też efekty wprowadzonej przez komunistyczne władze Polski i NRD nacjonalizacji majątków ziemskich. Ofiarą przeobrażeń społeczno-politycznych padły głównie zamki, pałace i dwory, które utraciły dawne funkcje. W Polsce przejęte one zostały przez Państwowe Gospodarstwa Rolne na cele biurowe lub mieszkalne. Inne zaadaptowano na potrzeby szkół, domów dziecka, placówek kultury itp. Większość jednak pozbawiona została właściwej opieki i systemowej ochrony. W kolejnych latach dawne rezydencje stopniowo ulegały dewastacji. Do końca lat 80. XX w. ochrona zabytków rezydencjonalnych po obydwu stronach Odry i Nysy Łużyckiej odbiegała od obowiązujących w Europie standardów, a nasilające się problemy gospodarcze potęgowały ich dramatyczną sytuację. Stan ten zaczął ulegać zmianie wraz z upadkiem systemu komunistycznego w Polsce i Niemczech Wschodnich na przełomie lat 80. i 90. XX w. Jednak transformacja gospodarcza i prywatyzacja zabytków prowadzona przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa, pomimo przyjętych założeń docelowego zagospodarowania majątku Skarbu Państwa, nie tylko nie rozwiązała problemów zagospodarowania opuszczonych rezydencji w Polsce, ale przyniosła też nowe zagrożenia. Wiele zabytków znalazło się we wtórnym obiegu, nie podejmowano też przy nich prac remontowych, wskutek czego wiele zamków, dworów i pałaców do dziś pozostaje opuszczonych. Niezależnie od tego trzeba jednak zauważyć, iż przeprowadzone reformy polityczne i ekonomiczne umożliwiły prywatyzację zabytków, co otworzyło nowe możliwości dla ich zagospodarowania i adaptacji dotychczas nieużytkowanych oraz zaniedbanych obiektów. Efekty dziesięcioleci zaniedbań pozostają jednak wciąż widoczne w krajobrazie pogranicza polsko-niemieckiego. Obliguje to polskie i niemieckie służby konserwatorskie do zintensyfikowania działań, mające na celu ich ochronę i znalezienie odpowiedniej funkcji dla zabytków zagrożonych całkowitym zniszczeniem. Prezentowana na targach lipskich wystawa jest efektem współpracy i troski o przyszłość dziedzictwa kulturowego. Prezentuje ona problemy konserwatorskie dotyczące historycznych zespołów rezydencjonalnych po obu stronach polsko-niemieckiej granicy. Pokazano na niej 16 przykładowych obiektów z każdego z 3 województw i 3 krajów związkowych pogrupowanych w 4 kategorie, charakteryzujące ich stan zachowania. Pierwsza kategoria prezentuje zabytki użytkowane, o dostosowanej funkcji, w dobrym stanie pod względem konserwatorskim; druga – zabytki częściowo użytkowane lub będące w trakcie działań konserwatorsko-adaptacyjnych; trzecia – zabytki zabezpieczone, wymagające znalezienia odpowiedniej funkcji i użytkownika oraz dalszych działań konserwatorsko-adaptacyjnych oraz czwarta – zabytki zagrożone (zdewastowane lub w stanie katastrofalnym). Zaplanowano dalsze prezentacje tej wystawy w poszczególnych województwach i krajach związkowych oraz kontynuację współpracy polskich i niemieckich konserwatorów zabytków.
