Charakterystyka zabytków architektury województwa lubuskiego

Barbara Bielinis-Kopeć
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Zielonej Górze

Architektura na terenie obecnego województwa lubuskiego przez długie lata pozostawała poza obszarem kompleksowych badań, co było wynikiem zarówno peryferyjnego położenia regionu w stosunku do obszarów o jednorodnej przeszłości historycznej jak i braku wiodącego w tej problematyce ośrodka akademickiego. W przeszłości nie wykształcił się na tym terenie silny ośrodek artystyczny, któryby swą rangą i oddziaływaniem promieniował szerzej w głąb Ziemi Lubuskiej, choć przez jakiś czas pretendował do tego Frankfurt. Północna część województwa, od XIII wieku powiązana z tzw. Nową Marchią odzwierciedla pod względem artystycznym tendencje panujące na Pomorzu Zachodnim i w Brandenburgii, część wschodnia pozostaje pod wpływem Wielkopolski, a obszary południowe ciążą formalnie ku Dolnemu Śląskowi. W części południowej występuje też największa ilość zabytków. Raport sporządzony w 2004 roku w ramach ogólnopolskiej akcji polegającej na weryfikacji danych dotyczących zasobu zabytków nieruchomych w województwie lubuskim wykazał, że na terenie tym występuje 3 651 zabytków wpisanych do rejestru zabytków, z czego w części południowej wyróżniono 2 859 zabytków a w części północnej – 756. Z tej pobieżnej charakterystyki jawi nam się obraz sztuki tego regionu jako niejednolity tak pod względem proweniencji artystycznych jak i intensywnością występowania zabytków architektury w poszczególnych jego częściach.

Do opracowań o charakterze monograficznym, traktujących o dziedzictwie kulturowym regionu, należy praca zbiorowa pod redakcją M. Sczanieckiego i St. Zajchowskiej „Ziemia Lubuska” z 1950 roku oraz „ Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą” praca zbiorowa pod redakcją Z. Kaczmarczyka i A. Wędzkiego z 1970 roku. Architekturę południowej część województwa przedstawił St. Kowalski w publikacji „Zabytki województwa zielonogórskiego” z 1987 roku. Próbą przybliżenia wybranych zabytków dawnego województwa zielonogórskiego była książką od redakcją I. Peryt-Gierasimczuk „ Czas architekturą zapisany” wydana w 1998 roku. Zabytki dawnego województwa gorzowskiego zaprezentowano w pracy „ Zabytki północnej części województwa lubuskiego” pod redakcją J. Lewczuka i B. Skazińskiego z 2004 roku.

Niewiele można powiedzieć o architekturze regionu sprzed 1 połowy XIII wieku. Wprawdzie już z 1003 roku pochodzą przekazy o eremie benedyktyńskim w Międzyrzeczu, lecz nie zostały one potwierdzone materialnie. Wśród 451 kościołów wpisanych do rejestru zabytków wymienić można przykłady reprezentujące wszystkie epoki i style. Do zabytków sztuki romańskiej zaliczyć można budowle sakralne w południowej części województwa: wiejskie kościoły w Starym Żaganiu, Iławie, Biedrzychowicach Dolnych i w formie mocno przebudowanej kościół w Solnikach. Reprezentują one typ budowli murowanych z kamienia polnego (poza kościołem w Iławie wzniesionym z cegły w wątku wendyjskim), założonych na planie prostokąta o jednonawowym wnętrzu, z półkolista absydą na zakończeniu wyodrębnionego w bryle prezbiterium (za wyjątkiem kościoła w Solnikach, którego prezbiterium zamknięto prostą ścianą).

Równie dawną metrykę posiadają kościoły granitowe wznoszone około 1300 roku, występujące w północnej części województwa. Budowle te rozplanowano na rzutach prostokątów, niekiedy z wyodrębnionymi prezbiteriami. Pozostają one w kręgu oddziaływania sztuki zachodniopomorskiej. Reprezentują je liczne kościoły wiejskie w północnej części naszego regionu w Kowalowie, Lubnie, Radowie, Wojcieszycach i Marwicach. Charakterystyczną cechą tej architektury jest motyw potrójnych wysmukłych okien ostrołukowych umieszczanych w ścianie wschodniej, rozmieszczanie uskokowych portali w elewacjach bocznych i fasadzie. Ich formę architektoniczną akcentowano niekiedy poprzez dobudowanie od strony zachodniej masywnej wieży. Skromne wnętrza nakrywały drewniane stropy lub pozostawiano otwartą więźbę dachową (jak np. w Marwicach).

Nurt ten oddziaływał również na świątynie budowane w miastach, które z biegiem czasu uległy przebudowie, zachowując jednakże relikty budowli romańskich: kościoły w Rzepinie, Sulęcinie, Ośnie Lubuskim, Strzelcach Krajeńskich, Lubsku, Kożuchowie, Sulechowie, Szprotawie, Krośnie Odrzańskim, Bytomiu Odrzańskim, Nowogrodzie Bobrzańskim, Gubinie, Szprotawie i Żarach.

Ceglaną architekturę romańską reprezentowała budowla określana jako pierwsza fara gubińska. Wzniesiona w pierwszej połowie XIII wieku świątynia była trójnawową bazyliką z prezbiterium i nawami bocznymi zamkniętymi od wschodu półkolistymi absydami. Jej wnętrze nakrywał drewniany strop. Od zachodu znajdowały się dwie wieże z kruchtą pomiędzy nimi, tworzące zwarty masyw.

Do romańskich ceglanych świątyń należał kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w Nowogrodzie Bobrzańskim. Wybudowany przez kanoników regularnych w 1227 roku zachował się w mocno przebudowanej postaci. Jednonawowy, silnie skrócony korpus kościoła zamyka od wschodu wieloboczne prezbiterium z końca XV wieku i wieża dostawiona w końcu XVII wieku od zachodu.

Sztuka gotycka na naszym terenie reprezentowana była od około połowy XIII do początków wieku XVI. Najstarsze przykłady ceglanej architektury sakralnej przetrwały w powiatach międzyrzeckim, gorzowskim, zielonogórskim, słubickim i strzeleckim. Podobnie jak w innych regionach kraju nowy styl pojawił się wraz z pierwszymi klasztorami cysterskimi i zakonami mendykanckimi (franciszkanów i dominikanów). Należy do niego pocystercysterski kościół klasztorny w Gościkowie. Bazylikę ufundowano w 1230 roku i wzniesiono około połowy wieku XIII. Doszukać się tu można wpływów dolnośląskich zakonów cysterskich, szczególnie z Lubiąża. Zastosowano w niej archaiczny już wówczas system wiązany, w którym jednemu przęsłu nawy głównej przyporządkowano dwa kwadratowe przęsła naw bocznych. Świątynia jest murowana z cegły (z zachowanym wendyjskim wątkiem murów). Mury korpusu kościoła oraz sklepienia stanowią pozostałości wczesnogotyckiej budowli, której zewnętrzną formę oraz wystrój przekształcono w okresie baroku.
Na tym samym wzorze (system wiązany) oparli się również budowniczowie nieistniejącego już kościoła cystersów w Bledzewie. Cystersi sprowadzeni zostali przez Odonica do Zemska a następnie w 1412 roku do Bledzewa. Po sekularyzacji zakonu w XIX wieku bledzewski klasztor wraz z kościołem został rozebrany.

W 1292 roku ufundowano franciszkański kościół p.w. św. Piotra i Pawła w Żaganiu. Jednonawową budowlę murowaną z kamienia polnego i ciosów w okresie późniejszym powiększono i gruntownie przebudowano. Relikty wczesnogotyckiej budowli zachowały się w murach korpusu nawowego i wydłużonego prostokątnego prezbiterium.
Do reprezentacyjnych przykładów gotyckich świątyń należy najstarsza na naszym terenie budowla pseudobazylikowa katedra p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Gorzowie Wielkopolskim wzniesiona ok. 1290 roku. Jest to budowla o nieco niższych nawach bocznych (pseudobazylika). Zastosowano w niej w miejsce systemu wiązanego prostokątny układ przęseł w nawach bocznych przy utrzymaniu kwadratowych przęsłach nawy głównej. Rozwiązanie to wprowadziło w kompozycji wnętrza stosunkowo wąskie nawy boczne. Przesklepiono je sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, które wsparto na masywnych ośmiobocznych filarach. Pierwotnie ceglane wnętrze otynkowano w 1561 roku. Początkowo kościół nie posiadał wyodrębnionego chóru wschodniego, dopiero w końcu XV wieku dobudowano dwuprzęsłowe prezbiterium zamknięte trójbocznie, przesklepiając je sklepieniem gwiaździstym. Dostawiona od zachodu już na początku XIV wieku i nadbudowana w 1621 roku masywna wieża, wysunięta jest nieco poza lico murów korpusu. Jej forma architektoniczna nawiązuje do rozwiązań stosowanych w kościołach granitowych na Pomorzu Zachodnim. Na uwagę zasługują terakotowe dekoracje architektoniczne – lilie wiązane z kręgiem architektury marchijskiej oraz ceglane lico murów zewnętrznych o czytelnym wątku wendyjskim.

Omawiając gotycką architekturę sakralną nie można pominąć fary bazylikowej w Strzelcach Krajeńskich, choć jej obecna forma jest w znaczącym stopniu efektem odbudowy z lat 1971-73 (kościół spłonął w 1945 roku). Pochodzącą jeszcze sprzed 1300 roku bazylikę, przebudowaną w końcu XV wieku w pseudobazylika, wyróżniają dekoracyjne szczyty zdobione fryzem rombowym (analogicznym do wieży katedry gorzowskiej). Kościół wzniesiono z cegły z zachowanymi reliktami romańskiej granitowej świątyni (cokół i przyziemie wieży). Trójnawowy korpus wzbogacono o nieznacznie wyodrębnione w bryle prezbiterium i czworoboczną wieżę od zachodu. W nawach bocznych zachowały się XV-wieczne sklepienia gwiaździste a w zachodniej ścianie wieży wczesnogotycki portal.

Badacz sztuki regionu G. Chmarzyński wyodrębnił powstanie w XIV wieku charakterystycznego dla kościołów lubuskich typ świątyni halowej z jedno-, dwu- lub trójprzęsłowym chórem o wielobocznym zamknięciu. Reprezentują go kościoły w Krośnie Odrzanskim, Ośnie Lubuskim, Sulechowie, Lubniewicach, Miedzyrzeczu, Zielonej Górze i Dobiegniewie. Większość kościołów wznoszonych w miastach pochodzi z XIV wieku. Są to świątynie o układzie halowym, wśród nich wyjątek stanowi salowy kościół w Sulęcinie, który rozbudowano jako budowlę ceglaną na planie wcześniejszej romańskiej budowli wzniesionej z granitu.
 
Wśród gotyckich świątyń Ziemi Lubuskiej wyróżnić można trzy typy budowli sakralnych:

• kościoły pseudobazylikowe, trójnawowe, wznoszone na planie prostokąta, z chórem zamkniętym wielobocznie, o podziale nawowym artykułowanym czterema lub ośmioma filarami, o nawach bocznych wąskich i nieco niższych od nawy głównej. Ich układ jest jeszcze echem XIII- wiecznej architektury fary gorzowskiej. Do tego typu świątyni należą kościoły w Ośnie Lubuskim, Miedzyrzeczu i Dobiegniewie. Typ ten dominuje na terenie wschodniej Wielkopolski
• kościoły halowe, wznoszone na planie prostokąta, trójnawowe, artykułowane filarami spiętymi wysoko podniesionymi arkadami międzynawowymi. Rozwiązanie to podkreślało jednorodność przestrzenną wnętrza, w którym zatraca się jego kierunkowość na prezbiterium i umiejscowiony w nim ołtarz. Wysmukłość filarów i jednolita figuracja sklepień we wszystkich nawach, nadaje mu lekkości i „przestrzenności”. Ten typ świątyni reprezentują fary w Krośnie Odrzańskim (przebudowany ok. 1700 roku), Sulechowie i Zielonej Górze. Rozwija się on na terenach pozostających pod wpływem sztuki Dolnego Śląska.
• kościoły halowe stanowiące rozwinięcie omówionych wyżej typów, których plan wzbogacony został przez wzniesienie wielobocznego obejścia wokół chóru wschodniego. W kościołach tych przestrzeń charakteryzuje dążenie do jej centralizacji, wnętrze jest dobrze doświetlone. Należą do nich kościoły w Świebodzinie, Słońsku, Skwierzynie i Kostrzynie. Ten typ świątyni pozostaje w kręgu oddziaływania sztuki Pomorza Zachodniego.

Dawny kościół farny p.w. św. Trójcy w Gubinie wychodzi poza ramy omówionej klasyfikacji. Jest to największa budowla sakralna w województwie, od czasu II wojny światowej zachowana w stanie ruiny. Przebudowa romańskiej bazyliki na przełomie XIII i XIV wieku w stylu gotyckim rozpoczęła się od powiększenia i podwyższenia prezbiterium. W połowie XIV wieku wzniesiono halowy korpus nawowy. Nawy wydzielały ośmioboczne filary. Rozpostarto nad nimi sklepienia krzyżowe. W końcu XV wieku ponownie rozbudowano prezbiterium jako trójnawowe z obejściem i zamknięto je wielobocznie. W początkach XVI wieku wyburzono korpus nawowy (pozostawiając jedynie ścianę zachodnią z wieżą) i wzniesiono nowy. Mury prezbiterium i korpusu nawowego świątyni opasały masywne przypory wciągnięte do wnętrza. W przestrzeniach pomiędzy nimi umieszczono kaplice nakryte sklepieniami krzyżowymi, sieciowymi i gwiaździstymi. Wkrótce zburzono również dawne romańskie wieże wznosząc w ich miejsce jedną masywną wieżę. Prace budowlane ukończono w 1560 roku zakładając sklepienia nad nawami korpusu i prezbiterium. Późnogotycka świątynia znacznie przewyższała gabarytami dwie wcześniejsze budowle. Wprowadzenie przypór do wnętrza budowli i realizacji kaplic w przestrzeniach między nimi stanowiła rozwinięcie myśli architektonicznej wypracowaną na Pomorzu przez szczecińskiego architekta Hanryka Brunsberga. Rozwiązania te spotykamy w kościołach św. Jakuba w Szczecinie, Najświętszej Marii Panny w Stargardzie i farze w Chojnie.

W 1284 roku książę żagański Pszemko przekazał patronat nad wzmiankowanym już w 1272 roku kościołem parafialnym w Żaganiu sprowadzonemu z pobliskiego Nowogrodu Bobrzańskiemu zakonowi augustianów. W pierwszej połowie XIV wieku rozpoczęto rozbudowę świątyni. W prezbiterium kościoła p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w 1342 roku złożono szczątki księcia żagańskiego Henryka IV Wiernego natomiast przebudowę całej świątyni zakończono w 1390 roku. Kościół uległ częściowemu zniszczeniu w 1439 roku, gdy zawaliła się wieża (odbudowany w 1449 roku) oraz podczas pożaru miasta w 1472 roku (odbudowany w 1479 roku). Kolejna przebudowa świątyni miała miejsce w 1486 roku. W jej wyniku w niezmienionym kształcie odbudowano prezbiterium przedłużając jednocześnie korpus nawowy w kierunku zachodnim i wieńcząc go szczytem schodkowym z blendami. Prace zakończono w 1525 roku wznosząc wieżę. Pomimo prac budowlanych prowadzonych w kolejnych wiekach zachował czytelną późnogotycką formę architektoniczną.

Wśród świeckich budowli obronnych, reprezentowanych na terenie naszego województwa przez 21 obiektów, wyróżnić można zamki typu nizinnego o czworobocznym rozplanowaniu. Początkowo dziedziniec wewnętrzny z budynkiem głównym wypełniającym jedne z boków i usytuowane w jego obrębie budynki gospodarcze opasywały mury kurtynowe. Z czasem wypierała je zabudowa skrzydeł bocznych budynku głównego. Taką genezę rozwoju przestrzennego prezentuje zamek w Łagowie Lubuskim. Pierwsza wzmianka o „castrum Lagowe” pochodzi z 1299 roku. W 1347 roku przejęty został przez joannitów i stanowił siedzibę władz balliwatu brandenburskiego, który obejmował rozległe dobra położone w dużej części na Ziemi Torzymskiej. W 1426 roku siedziba balliwatu przeniesiona została do Słońska, co osłabiło znaczenie komandorii łagowskiej. Z inicjatywy Harmana von Werberga ok. połowy XIV wieku na sztucznie usypanym wzniesieniu wybudowano zamek. Gotyckie założenie z cylindryczną wieżą w narożniku południowo-wschodnim i budynkiem mieszkalnym po zachodniej stronie dziedzińca otoczono murem obronnym. U odnóża zamku przekopano fosę, łączącą dwa jeziora. W system umocnień włączono osadę, która rozwinęła się na podzamczu. W XVI wieku nastąpiła rozbudowa zamku. Podwyższono wówczas wieżę a od wschodu dobudowano do muru kurtynowego basztę bramną. W drugiej połowie XVI wieku wzniesiono skrzydło północne a sto lat później wybudowano skrzydło południowe. W latach 1705-1735 komandorem był margrabia Christian Ludwig von Hochenzollern, który podjął barokową przebudowę zamku, mającą na celu przystosowanie budowli do funkcji rezydencjonalnej. W pierwszej połowie XVIII wieku wzniesiono skrzydło wschodnie otwierające się arkadami w stronę dziedzińca a następnie dobudowano szyję wejściową do baszty bramnej, nakrywając ją dachem mansardowym. Elewacje zamku ujednolicono wprowadzając skromny detal architektoniczny jak boniowane pilastry i uszakowe obramienia otworów okiennych. Podczas tej przebudowy zamek uzyskał kształt znany do dnia dzisiejszego.

Wśród założeń obronnych sięgających swą genezą do czasów średniowiecza wymienić należy również zamki w Międzyrzeczu, Krośnie Odrzańskim, Kostrzynie, Kożuchowie, Lubsku, Wschowie, Świebodzinie, Sulechowie, Otyniu, Torzymiu, Żarach, Żaganiu czy zamek krzyżacki w Chomętowie. Ich późniejsze, prowadzone w duchu renesansu i baroku przebudowy zatarły częściowo pierwotną gotycką formę budowli.
Z Kazimierzem Wielkim wiąże się powstanie zamku w Międzyrzeczu. Murowany zamek wzniesiono w XIV wieku na miejscu pochodzącego z IX wieku grodu, co zadecydowało o jego owalnym rozplanowaniu, dostosowanym do warunków terenowych. Po zniszczeniach w 1474 roku został odbudowany. Po raz kolejny odbudowany w 1655 roku stracił swoje znaczenie obronne. W obecnej formie, którą uzyskał w trakcie prac prowadzonych w latach 1954-1964 zachowany jest w stanie trwałej ruiny, w której wyeksponowano ceglane mury obwodowe, budynek gotycki przy bastei północnej i przyziemie budynku renesansowego. Całość otacza wał i fosa, nad którą przerzucono most.

Podobne rozplanowanie posiadał zamek w Szprotawie wzniesiony w XIII wieku na miejscu kasztelańskiego grodu. Była to budowla murowana z kamienia i cegły, dwukondygnacyjna, wkomponowana w owalny plan założenia. W pierwszej połowie XVI wieku od strony południowej dobudowano basteję. Całość otaczała fosa, nad którą przerzucono most. Poważnie zniszczony w wieku XVII zamek utracił znaczenie obronne, po odbudowie adaptowany został na browar. W latach 1745-1747 na miejscu zamku, częściowo z wykorzystaniem jego murów, wzniesiono kościół ewangelicki, który po przebudowie w latach 1821-1822 otrzymał klasycystyczny wystrój architektoniczny. Po II wojnie światowej zabytek popadł w ruinę. W ostatnich latach staraniem parafii kościoła polsko-katolickiego podjęto trudne dzieło odbudowy obiektu.
Zamek Henryka Brodatego w Krośnie Odrzańskim powstał w XIII wieku. Założenie składało się z murowanego piętrowego budynku wzniesionego po północnej stronie prostokątnego dziedzińca, otoczonego z pozostałych stron kamiennymi murami kurtynowymi. Posiadało ono odrębny system umocnień łączących się z obwarowaniami średniowiecznego miasta poprzez most przerzucony nad fosą. W XIV i XV nastąpiła rozbudowa zamku. Gotyckie założenie składało się z dwóch skrzydeł (północnego i południowego) oraz z wysuniętego w stronę miasta (na zachód) budynku bramnego z przejazdem bramnym i wieżą. W wieku XVI zamek zatracił znaczenie obronne, przebudowano go w stylu renesansowym, przystosowując do funkcji rezydencjonalnej. Z czasem stracił na znaczeniu, zniszczony pożarem w 1945 roku zachował się w stanie częściowej ruiny.

Czytelną formę założenia obronnego przedstawia zamek w Kożuchowie z zachowaną suchą fosą od strony miasta. Wzniesiono go w XIV wieku na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu kasztelańskiego. Pierwotnie budowla składała się z piętrowego budynku mieszkalnego usytuowanego po wschodniej stronie dziedzińca otoczonego murem kurtynowym i wieży w południowo-wschodnim narożniku. Całość otaczała fosa, nad którą przerzucono most łączący zamek z miastem. W wieku XVII utracił on znaczenie obronne. Około 1685 roku przeszedł w posiadanie zakonu karmelitów i przekształcono go w klasztor. W 1705 roku od strony południowo-zachodniej dobudowano kaplicę. Po sekularyzacji zakonu w 1801 roku obiekt przekształcono w zbrojownię a następnie w trzeciej ćwierci XIX wieku przejęty został przez gminę ewangelicką. W 1897 roku w miejsce dawnej kaplicy wzniesiono kościół. Po II wojnie światowej obiekt adaptowano na cele społeczno-kulturalne.
Typ mieszkalnej wieży obronnej, zamku rycerskiego, który pojawił się w latach 30-tych XIV wieku na terenie Śląska reprezentują u nas XIV-wieczne budowle zachowane w Witkowie, Żarkach Wlk., Dzietrzychowicach, Sękowicach, Tarnowie Jeziernym, Borowie Polskim, Lipinkach Łużyckich. Najlepiej zachowanym obiektem tego typu jest wieża w Witkowie. Jest to niewielka piętrowa budowla murowana z kamienia i cegły, założona na rzucie prostokąta, nakryta dachem czterospadowym, obwarowana murem kamiennym, fosą i wałem ziemnym. W pierwszej połowie XVI wieku przekształcona w duchu renesansu (wykonano wówczas prostokątne otwory okienne ujęte w dekoracyjne kamienne obramienia).
Wśród 30 wpisanych do rejestru zabytków zespołów urbanistycznych województwa lubuskiego większość sięga korzeniami średniowiecza. Miasta lubuskie nie stanowiły w średniowieczu ważniejszych ośrodków artystycznych jak miało to miejsce w sąsiednich regionach. Większość z nich wywodzi się z podgrodzi i osad targowych zakładanych w X i XI wieku oraz systemu grodów obronnych. Regularne rozplanowanie lubuskich miast jest efektem reformy przestrzennej przeprowadzonej w 1 połowie wieku XIII przez Henryka Brodatego oraz działań margrabiów brandenburskich, na zagarniętych po 1250 roku terenach ziemi lubuskiej. Do miast, których lokacja nastąpiła w XIII wieku należą m.in. Babimost, Bytom Odrzański, Dobiegniew, Gorzów Wielkopolski, Gubin. Kożuchów, Krosno Odrzańskie, Lurza, Lubsko, Międzyrzecz, Nowe Miasteczko, Ołobok, Otyń, Przewóz, Skwierzyna, Sława, Strzelce Krajeńskie, Sulęcin, Szprotawa, Wschowa, Zielona Góra, Żagań, Żary. Integralny element rozplanowania miast stanowiły rynki lokalizowane centralnie. Idąc za wzorcem brandenburskim sytuowano w ich obrębie kościoły jak miało to miejsce w Gorzowie Wielkopolskim, Strzelcach Krajeńskich, Dobiegniewie, Gubinie i Lubsku. Częściej jednak kościoły farne wznoszono poza rynkiem jak w miastach wielkopolskich (np. Międzyrzecz, Babimost) i śląskich (np. Zielona Góra, Kożuchów, Bytom Odrzański, Sulechów). Wszystkie te ośrodki były od XIV wieku poprzez wiek XV umacniane murami obronnymi, fosami, baszta i bramami. System kamiennych średniowiecznych obwarowań zachował się stosunkowo w dobrym stanie w Kożuchowie, Ośnie Lubuskim, Strzelcach Krajeńskich, Wschowie, Żarach, Świebodzinie, Sulechowie, Żaganiu i Szprotawie. Mury kamienne uzupełniane cegłą przetrwały w Gubinie, Gorzowie Wlkp., Krośnie Odrzańskim, Sulęcinie, Zielonej Górze, Lubsku. W późnym średniowieczu fortyfikacje Gubina wzmocniono barbakanami przy bramach miejskich. Przykładem dobrze zachowanych umocnień są Strzelce Krajeńskie. Przetrwała tu brama w typie architektury pomorskiej – zwieńczona dekoracyjnymi fialami i ażurowymi wimpergami z potężną wysoką niszą, w której podciągano bronę. Po wewnętrznej stronie murów czytelny jest przebieg uliczki przymurnej. Na murach gęsto rozstawione były wieże strzelnicze, przy furcie północnej zachowała się kamienna baszta więzienna na planie kwadratu, górą ceglana na planie owalnym. Na uwagę zasługują też umocnienia Kożuchowa o podwójnym ciągu murów. W Przewozie zachowała się ceglana cylindryczna wieża z XIII wieku. Z bram miejskich reprezentacyjne przykłady stanowią bramy w Łagowie Lubuskim (brama Polska i Marchijska), wieże bramne w Żarach i Zielonej Górze. We Wschowie zachowała się dawna fosa przed murami miejskimi.
Wzrost prestiżu miast i ich rozwój gospodarczy symbolizowały ratusze wznoszone w pierwszej połowie XIV wieku. Wyróżnia się wśród nich ratusz w Gubinie ozdobiony dekoracyjnymi szczytami schodkowymi artykułowanymi rytmem prostokątnych blend z krzyżującym się laskowaniem. W początkach XVI wieku obiekt rozbudowano w kierunku wschodnim i wzniesiono wieżę. Prawdopodobnie w końcu XIV lub początkach XV wieku powstał gotycki ratusz w Zielonej Górze, którego mury obwodowe zachowały się na wysokości dwóch kondygnacji i piwnice. Gotycki wątek murów odsłonięto w trakcie remontu w latach 80-tych XX wieku i wyeksponowano w formie wnęki okiennej, stanowiącej pierwotną artykulację ściany. Ratusz w Kożuchowie został mocno przebudowany w latach 60-tych XX-wieku, relikty gotyckich murów zachowały się w części skrzydła południowego. Z kolei w ratuszu w Sulechowie zachowały się mury obwodowe gotyckiej budowli oraz piwnice. Podczas remontu w latach 70-tych XX wieku w neogotycki wystrój architektoniczny elewacji, pochodzący z drugiej połowy XIX wieku, wkomponowano elementy osadzone w tradycji architektury polskiej wieńcząc obiekt psudorenesansową attyką. Relikty gotyckich murów tkwią ponadto w ratuszach w Szprotawie, Świebodzinie i Żarach, które wielokrotnie przebudowywane w okresie późniejszym utraciły swe pierwotne cechy stylowe.

W dobie renesansu pojawiły się na naszym terenie nieliczne budowle. W architekturze sakralnej nasycenie świątyniami z poprzedniej epoki było tak wielkie, iż nowe prądy artystyczne przejawiały się głównie w drobnych elementach uzupełniających dotychczasową formę jak np. zwieńczenia wież kościelnych w formie attyki w farze gubińskiej, kościołach w Starosiedlu, Lubsku, Mycielinie, Nowym Miasteczku. W 1582 roku kościół farny we Wschowie wzbogacony został wysoką wieżą typu śląskiego, której trzon na rzucie kwadratu przechodzi górą w oktogon.

Wśród nielicznych późneorenesansowych zabytków sztuki sakralnej wymienić należy zbór ewangelicki we Wschowie. Wzniesiony został w 1604 roku na miejscu dwóch kamienic, odbudowywany po kolejnych pożarach w 1644 i 1685 roku, zachował się w formie budowli na rzucie prostokąta z wysokim dwuspadowym dachem ozdobionej szczytem artykułowanym płytkimi niszami ozdobionym płaskorzeźbioną sceną Ukrzyżowania. We wnętrzu zachowały się drewniane empory i słupy podtrzymujące strop ze skromną dekoracją ornamentalną. Ponadto wyróżnić można kościół w Goraju z 1679 roku (salowy kościół zdobią charakterystyczne szczyty o bogatej dekoracji), kościół w Czetowicach (wzniesiony w XVI wieku na planie prostokąta z prezbiterium zamkniętym trójbocznie i cylindryczną wieżą z 1654 roku przylegającą do ściany zachodniej) oraz kościół parafialny p.w. św. Michała w Nowej Soli zbudowany w latach 1591-1596 (rozbudowany o przybudówkę od północy w 1688 roku, o kruchtę od południa w roku 1782 oraz transept i zakrystię – w roku 1880).
W okresie tym dobudowywano do istniejących kościołów kaplice grobowe z kryptami, w których grzebano darczyńców świątyń upamiętniając ich wysokiej klasy artystycznej epitafiami np. przy kościołach w Świdnicy, Dzietrzychowicach, Bytomiu Odrzańskim i Koninie Żagańskim.

W XVI w przebudowie uległy gotyckie zamki min. w Krośnie Odrzńskim, Kostrzynie, Otyniu, Sulechowie, Żarach.
Zamek krzyżacki w Kostrzynie przebudowano około 1535 roku w formie renesansowej rezydencji, której autorstwo przypisuje się Francesko Chiaramellemu z Gandino bądź Hansowi Schenck-Scheusslichowi. Jego obszerny prostokątny dziedziniec okolony skrzydłami ujęto w narożach cylindrycznymi basztami. Niezwykle ozdobne trzy portale z terakoty wykonane w 2 połowie XVI wieku (dzieło Statiusa van Düren) ozdobiły wejścia od strony dziedzińca zamkowego. Dopełnienie wystroju elewacji stanowiły medaliony i sgraffito. Zamek kostrzyński stanowił ważny element twierdzy, w którą zamieniono miasto w XVI wieku na zlecenie margrabiego brandenburskiego Jana. Murowane fortyfikacje wzniesiono w drugiej połowie XVI wieku według projektu włoskiego budowniczego Francesko Chiaramellego z Gandino. W 1662 roku przebudował je częściowo Tielman Jungblut na wzór rozwiązań holenderskich. Po 1850 roku twierdzę rozbudowano o forty na terenie wsi Sarbinowo, Czarnów i Żabice. Podczas II wojny światowej twierdza kostrzyńska została całkowicie zniszczona. W stanie ruiny przetrwały mury zamku i dawne fortyfikacje.

Ważnym przykładem nowożytnego zespołu obronno-rezydencjonalnego jest zamek w Siedlisku. Zespół zamkowy, w którego skład wchodzi zamek z kaplicą, budynek bramny, fortyfikacje i park wzniesiono w latach 1597 – 1618 na zrębach wcześniejszej siedziby. Architekturę późnorenesansową reprezentuje skrzydło południowe i wschodnie zamku, kaplica i budynek bramny. Skrzydło zachodnie i północne oraz zabudowania gospodarcze pochodzą z końca XVIII wieku i noszą cechy architektury barokowej. Założenie położone jest malowniczo nad brzegiem Odry. Przetrwało w stanie częściowej ruiny. Rozplanowano je regularnie w oparciu o obszerny prostokątny dziedziniec ujęty czterema skrzydłami zamku z sąsiadującym z nim drugim dziedzińcem gospodarczym. Monumentalną budowlę wzniesiono staraniem Hansa Schönaicha. Przy budowie zamku zatrudniono Melchiora Deckhart z Legnicy. Fortyfikacje zrealizowano w latach 1610-1614 na podstawie projekt Valentina von Säbischa z Wrocławia.

W latach 1540-1549 gruntownie przebudowano zamek Bibersteinów w Żarach. To czteroskrzydłowe założenie z dziedzińcem wewnętrznym i wieżą, sięgające XIV wieku, przekształcono w duchu renesansu wprowadzając arkadowe krużganki i dekorację sgraffitową na elewacjach. Wnętrza ozdobiono polichromiami. Autorem przebudowy był nieznany architekt włoskiego pochodzenia. Forma architektoniczna zamku czytelna jest w swojej gotycko-renesansowej postaci do dnia dzisiejszego. Obiekt pozostaje od wielu lat nieużytkowany co przyśpiesza procesy dewastacji.
Realizacją o mniejszej skali był zamek w Janowcu wzniesiony w latach 1544-1560 na zrębach wcześniejszej gotyckiej siedziby. Jest to czteroskrzydłowe założenie z dziedzińcem wewnętrznym wzbogaconym krużgankiem, z zachowanymi sklepieniami sieciowymi i gwiaździstymi. Zachowany w złym stanie technicznym.

Wśród renesansowych realizacji o mniejszej skali zwracają uwagę siedziby szlacheckie. W początkach XVI wieku renesansowe dwory obronne wzniesiono m.in. w Borowie Wielkim, Świdnicy, Włostowie, Wilkowie. Mury dworu w Borowie Wielkim przetrwały w trakcie frontowym obecnego obiektu, który rozbudowano w XVII wieku a następnie powiększono o aneksy i loggie w 1890 roku. Dwór we Włostowie wzniesiono na planie czworoboku i otoczono fosą. W wyniku przebudowy w początkach XIX wieku nadano mu klasycystyczne cechy stylowe. Obecnie zachowany w stanie ruiny. Dwór w Wilkowie wzniesiono ok. 1550 roku, odbudowany po pożarze w 1840 roku, zachował czytelne cechy stylowe. W renesansowej szacie architektonicznej przetrwał dwór w Świdnicy, dzieło Włocha Alberta Antonio. Wzniesiony na planie węgielnicy w 1 połowie XVI wieku, nieznacznie przekształcony w początkach XVII wieku. Elewacje zdobią sgraffita i dekoracyjne szczyty. Obecnie mieści się w nim Muzeum Archeologiczne.

W drugiej połowie XVI wieku powstały renesansowe dwory obronne w Borowinie (czteroskrzydłowy z dziedzińcem wewnętrznym, otoczony fosą), Chotkowie (z ok. 1550 roku, usytuowany na wzniesieniu, otoczony wałem i fosą, z cylindrycznymi bastejami w narożach), Miłakowie (dwór wzniesiony ok. 1600 roku na planie kwadratu, dwukondygnacyjny z wieżą i trzema dekoracyjnymi szczytami od frontu), Przybyszowie (z ok. 1600 roku piętrowy założony na planie prostokąta z wydatny ryzalitem od frontu, zachował się renesansowy portal i dekoracje sgraffitowe na elewacjach), Czciradzu (zbudowany w końcu XVI wieku na planie prostokąta, piętrowy, otoczony fosą z przerzuconym nad nią kamiennym mostem, w trakcie przebudowy ok. 1800 roku elewacjom nadano klasycystyczny wystrój), Broniszowie (z drugiej połowy XVI wieku, w 1689 roku przekształcono elewacje oraz wnętrza nadając im barokowy wystrój), Bieczu (z 4 ćw. XVI wieku, wzniesiony na planie prostokąta, piętrowy, otoczony fosą. Mury tej budowli tkwią w późniejszym barokowym pałacu), Letnicy (wzniesiony w 1601 roku renesansowy dwór przebudowano w 1735 roku w stylu barokowym nadając elewacjom nowy wyraz formalny), Niwiskach (wybudowany w 1582 roku na planie węgielnicy z faliście wykrojonymi szczytami na wzór świdnickiego dworu Kietlitzów, gruntownie przebudowany w 1753 roku w stylu barokowym) a ponadto w Rudzinach i Dzietrzychowicach. W większości z nich renesansowe cechy stylowe uległy zatarciu w trakcie barokowych i klasycystycznych przebudów.
Renesansowej przebudowie poddano ratusze w Świebodzinie, Żarach, Szprotawie, Bytomiu Odrzańskim (z 1609 roku, zachowany w późnorenesansowej formie z wieżą z 1695 roku, zrekonstruowaną w latach 60-tych XX wieku). W latach 1580-1582 od podstaw wzniesiono ratusz w Lubsku. Jego autorstwo przypisuje się Albertowi Antonio. Budowlę założono na planie prostokąta, ściany boczne zwieńczone wolutowymi szczytami podzielonymi horyzontalnie na siedem stref pasami gzymsów (kontrastują one z wertykalnym gotyckim szczytem kościoła farnego usytuowanego w bezpośrednim sąsiedztwie ratusza).
Barok na tym terenie zaczął rozprzestrzeniać się dopiero po wojnie trzydziestoletniej (1618-1648). Reprezentowany jest w bardzo licznych monumentalnych założeniach rezydencjonalnych i klasztornych jak i budowlach świeckich oraz sakralnych o mniejszej skali. Wywarł zdecydowane piętno na architekturze regionu (niemal wszystkie świątynie posiadają wyposażenie z tego okresu). W poszczególnych fazach rozwoju pozostawił znaczące zabytki architektury. Reprezentacyjnymi dziełami XVII – wiecznej architektury wczesnego baroku są m.in.:

• pałac Lobkowitzów w Żaganiu zrealizowany w 1670 roku według projektu Antonio della Porta na zrębach późnorenesansowego założenia. Architektura pałacu nawiązywała do rezydencji Lobkowitzów w Roudnicach. Rozplanowany na rzucie podkowy z czwartym niskim skrzydłem parawanowym prezentuje cechy typu palazzo in fortezza przetworzonego w duchu rezydencji francuskich. Budowla ta stanowiła wzór dla licznych rezydencji tego okresu, które naśladowały wzory kompozycji elewacji żagańskiego pałacu, podporządkowanych zasadom symetrii i osiowości
• pałac w Zaborze zbudowano w latach 1677-1683 jako trójkondygnacyjną budowlę na planie podkowy z niższym skrzydłem zamykającym prostokątny dziedziniec od strony reprezentacyjnego podjazdu i obiegającą go galerią arkadową, w typie wczesnobarokowych rezydencji francuskich.
• pałac baliwa joannickiego w Słońsku z lat 1662-1668, reprezentuje typ barokowej rezydencji o proweniencjach niderlandzkich, dzieło wybitnego architekta Petera Posta i budowniczego Corneliusa Ryckwaerta wzniesione dla księcia Jana Murycego de Nassau. Założony na planie prostokąta z wydatnymi ryzalitami flankującymi fasadę. Otoczony był fosą z przerzuconymi nad nią mostami od strony frontowej i tylnej. Obecnie w stanie ruiny (zachowane mury obwodowe do wysokości drugiego piętra, brak dachu)
• pałac w Lasocinie wzniesiony ok. 1680 roku na planie prostokąta z dwoma krótkimi skrzydłami bocznymi ujmującymi elewację frontową i monumentalnym piaskowcowym portalem na osi (dobudowanym w XVIII wieku). Piętrową bryłę pałacu nakryto wysokimi spadzistymi dachami. Układ kompozycyjny elewacji, artykułowanych rytmem boniowanych lizen i otworów okiennych ujętych osiowo w boniowane obramienia zwieńczone rytymi w tynku naczółkami w formie ślimacznic, pozostaje pod wpływem rozwiązań zastosowanych w pałacu Lobkowitzów w Żaganiu.
• pałac w Dłużku wzniesiony w XVII wieku na planie prostokąta z wydatnymi ryzalitami przy narożach, które w okresie późniejszych przebudów uległy zniekształceniu
• pałac w Kosierzu powstał ok. 1700 roku, założony na planie prostokąta z dwoma skrzydłami bocznymi. Przebudowany w 1854 roku (od nowa wykonane piętro i dach) nie zatracił barokowych cech stylowych. Zachowany w złym stanie.
• dwór Unruhów w Ochli zbudowany w 1687 roku na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty wysokim dachem czterospadowym, zachował bogaty wystrój sztukatorski wnętrz.
• pałac w Dąbroszynie wzniesiono w końcu XVII wieku, wzbogacono o kolumnowy portyk i reprezentacyjną klatkę schodową w trzeciej ćwierci wieku XVIII. Ostateczny kształt rezydencji nadała przebudowa w stylu neogotyckim w 1851 roku.
• pałac w Borowinie rozbudowany ok. 1680 roku dawny dwór obronny przekształcony został w barokowy pałac, w którego bryle oraz wystroju elewacji, kształtowanych symetrycznie i ściśle osiowo, o kompozycji operującej boniowanymi lizenami i obramieniami okien (zastąpionych klasycystycznym wystrojem w początkach XIX wieku) czytelne są wpływy pałacu Lobkowitzów w Żaganiu

Wczesnobarokową architekturę sakralną reprezentują kościoły i założenia klasztorne :

• kościół Gęstowicach – budowla wzniesiona w latach 1696-1711 według projektu architekta francuskiego Bernarda Riegelana, założona na planie prostokąta z transeptem i prezbiterium zamkniętym trójbocznie, o wnętrzu gęsto artykułowanym pilastrami i gzymsami o czytelnych proweniencjach niderlandzkich. Elewacje zdobione szczytami z wolutowymi spływami
• kościół jezuitów w Otyniu z 1705 roku w zespole klasztornym (pierwotnie bogate dekoracje sztukatorskie wnętrza i elewacji oraz freski zachowały się w stanie szczątkowym). Klasztor wzniesiono na miejscu gotyckiego zamku z XV wieku przebudowanego w stylu renesansowym na siedzibę Rechenbergów w 1519 roku. W 1649 roku przeszedł drogą zapisu na rzecz jezuitów. Prace przy przebudowie obiektu prowadzono w latach 1671-1681 pod kierunkiem żagańskich architektów Stefana Spinettiego i Juliusa Simonettiego (kaplice oddano do użytku w 1705 r). W 1776 zlikwidowano zakon jezuitów w a majątek otyński przeszedł w ręce Piotra Birona księcia kurlandzko-żagańskiego. W 1800 roku majątek po nim przejęła księżna Dorota Talleyrand-Dino.
• kościół bernardynów we Wschowie wzniesiony został ok. 1640 roku. Wnętrze o wysmukłych proporcjach ozdobił polichromiami ok. połowy XVIII wieku mistrz polskiego pochodzenia Żebrowski.
• kościół w Karczówce powstał w latach 1691-1698, założony został na planie prostokąta z wyodrębnionym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium. Elewacje ozdobiono szczytami ze spływami wolutowymi.
• kolegium jezuickie w Żaganiu zbudowano w latach 1689-1696, dzieło włoskiego muratora Stefana Spinettiego zrealizowane wg. projektu Antonia della Porty. Monumentalna budowla wpisana została w pierzeję ulicy Gimnazjalnej. Po pożarze w 1730 roku obiekt odbudowano a w 1733 roku kolegium powiększono o aulę.

 
Wyróżniającymi się dziełami baroku dojrzałego w architekturze sakralnej (z pierwszej połowy XVIII wieku) są:

• kościół p.w. Najświętszej Marii Panny w Krośnie Odrzańskim. Przebudowa gotyckiej hali w latach 1708 – 1729 nadała świątyni cechy układu centralnego, co osiągnięto poprzez wyburzenie środkowej pary filarów i zastąpienie dalszych podpór kolumnami oraz wprowadzeniem empor (po 1945 roku usuniętych). Bryłę nakrywają dachy mansardowe i akcentuje bogaty w formach hełm wieży założony w 1886 roku na wzór poprzedniego.
• kościół parafialny p.w. św. Wawrzyńca w Babimioście z lat 1734-40, założony na planie bazyliki z półkolistą absydą skierowana na zachód, odbudowany następnie po pożarze w 1781 roku w tej samej formie. Fasada reprezentuje cechy klasycyzmu (zrealizowana w 1833 roku) zaś wystrój wnętrza reprezentuje styl barokowy.
• kościół parafialny w Bieczu z 1721 roku, wybudowany na planie centralnym krzyża greckiego, dzieło saskiego architekta Jerzego Bähra. Świątynię nakryto dachami wielospadowymi i zwieńczono czworoboczną wieżyczką z latarnią i cebulastym hełmem.
• dawne opactwo cystersów w Gościkowie, poddane barokowej przebudowie ok. 1730 roku. Sprzed 1740 roku pochodzi dwuwieżowa fasada kościoła autorstwa Karola Marcina Frantza, architekta działającego na dworze saskim. Partia portalowa fasady zachodniej kościoła wykonana została w okresie późniejszym w 1788 roku w stylu klasycystycznym. Na uwagę zasługuje ołtarz z 1739 roku o wyjątkowej dynamice, wysuwający się na czoło dzieł rzeźbiarskich naszego regionu.
• Sanktuarium Maryjne w Rokitnie. Budowę kościoła podjął w 1746 roku opat Józef Michał Górczyński zawierając umowę z królewskim architektem Karolem Marcinem Frantzem. Zasadniczą bryłę budowli ukończono w 1748 roku, prace nad wznoszeniem wież trwały jeszcze do lat 50-tych XVIII wieku. Jego bryłę tworzy trójnawowa hala z dwuwieżową fasadą od południa i trójbocznie zamkniętym prezbiterium od północy. Kościół założony został na planie prostokąta. Trzy przęsła nawy głównej zbliżone są do kwadratów, środkowe większe od pozostałych narzuca wrażenie układu centralnego. Poszerzone środkowe przęsło nawy głównej nakryto wysoką kopułą, którą zdobioną freskami artysty wrocławskiego Jerzego Wilhelma Neunhertza. W ołtarzu głównym słynny obraz Matki Boskiej Rokitniańskiej
• kolegium jezuickie w Międzyrzeczu wzniesione w latach 1713-1722. Trójskrzydłowe założenie składało się z dwóch murowanych budynków i kościoła w konstrukcji ryglowej, wybudowanego staraniem starościny Anny z Krasińskich Gembickiej. Po kasacji zakonu obiekt popadł w ruinę. W 1803 roku podjęto decyzję o rozbiórce kościoła. Do czasów obecnych zachowała się część jednego z murowanych budynków dawnego kolegium – artykułowana pilastrami elewacja od strony rzeki ze ścianą szczytową i piwnice.
• kościół p.w. św. Marii Magdaleny w Brzeźnicy. Wzniesiona w latach 1703-1705 trójnawowa bazylika z pseudotranseptem i trójbocznie zamkniętym prezbiterium, której autorstwo przypisywane jest Stefanowi Spinettiemu, elewacje artykułowane pilastrami toskańskimi wieńczą barokowe szczyty ze spływami. Bogate barokowe wyposażenie i wystrój pochodzą z okresu budowy świątyni.
• kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Żaganiu. Gotycką świątynię odbudowano po pożarze w 1730 roku i poddano barokizacji, która nie zatarła gotyckich cech architektury. Wysokiej klasy barokowy wystrój kościoła zrealizowano pod kierunkiem Marcina Frantza Młodszego. W kolejnych latach zespół rozbudowano o bibliotekę i konwikt w monumentalny kompleks. Do wspanialszych wnętrz klasztoru należy biblioteka, w której polichromie wykonał Jerzy Wilhelm Neunherz. Po sekularyzacji zakonu w 1810 roku świątynia stała się kościołem parafialnym.

Dążenia do realizacji planów centralnych przejawiają się w budowlach o mniejszej skali. Kościół w Łagowie wybudowano w 1698 roku na planie kwadratu przechodzącego w ośmiobok, wnętrze nakryto wielospadowym dachem z latarnią. Świątynię w Pałcku wzniesiony w latach 1732-1735 na planie ośmioboku z wieżą od zachodu ujętą dwoma bocznymi kaplicami nakrytymi dachami mansardowymi). Kościół w Małomicach wybudowano w 1732 roku na planie ośmioboku z zamkniętą wielobocznie absydą i klatką schodową na rzucie kolistym. Wnętrze nakryto kopułą z latarnią a całość dachem mansardowy z ośmioboczną latarnią z baniastym hełmem. W latach 1712-1713 wybudowany został przez Daniela Lichta z Krosna kościół w Tarnawie założony na planie ośmioboku z półkolistą absydą, nakryty dachem mansardowym z latarnią. Kolejne świątynie powstały w Lubiatowie (z 1745 roku założony na planie ośmioboku), Żubrowie (wzniesiony w pocz. XVIII wieku z fundacji rodu von Waldow, założony na planie oktogonu, nakryty ośmiobocznym dachem z latarnią), Nowym Kramsku (wybudowany w latach 1759-1769, wieża dobudowana została w 1855 roku). Oryginalny plan elipsy uzyskał kościół w Zamysłowie. Te same tendencje widoczne są w monumentalnej realizacji odbudowanej po pożarze w 1675 roku fary we Wschowie z ok. 1725 roku. Za projektanta tej przebudowy uchodzi wybitny rzymianin Pompeo Ferrari (architekt nadworny leszczyńskich w Rydzynie działający na terenie Wielkopolski).
 
Plany centralne realizowano również w świątyniach drewnianych i w konstrukcji ryglowej:

•  kościół w Jarogniewicach z 1750 roku w konstrukcji ryglowej, założony na planie wydłużonego ośmioboku, nakryty dachem wielospadowym z sygnaturką zwieńczoną baniastym hełmem,
• kościół w Lubięcinie z 1747 roku w konstrukcji ryglowej, na planie wydłużonego ośmioboku,
• kościół w Trzebulach z 1670 roku wzniesiony w konstrukcji zrębowej na planie oktogonu, nakryty dachem ośmiobocznym ze ślepą latarnią,
• kościół w Zielonej Górze zbudowany na planie centralnym krzyża greckiego w 1748 roku,

 
Do największych przedsięwzięć architektury barokowej o charakterze rezydencjonalnym należała realizacja wielkich założeń pałacowych.

• pałac Promnitzów w Żarach (autorstwa Juliusa Simonettiego) wzniesiono w latach 1710-1726 wykorzystując zręby starszych (gotyckich i renesansowych) budowli. Powstało w ten sposób monumentalne założenie czteroskrzydłowe z prostokątnym dziedzińcem wzbogacone o rozległy barokowy ogród. Jego trójkondygnacyjną bryłę nakryto dachami mansardowymi. Monumentalną fasadę artykułowano trzema ryzalitami zwieńczonymi po bokach trójkątnymi frontonami. Ryzalit środkowy akcentuje kolumnada i fronton zamknięty łukiem odcinkowym. Całości dopełnia bogaty wystrój sztukatorski. Zbombardowany w 1945 roku popadł w ruinę. Zabezpieczony w latach 1966-1975. Obecnie od wielu lat nieużytkowany obiekt ulega degradacji.
• zespół pałacowy w Brodach, dzieło saskiego architekta Jana Krzysztofa Knöffla z lat 1741-1747 stworzone na życzenie Henryka Brühla ministra na dworze króla polskiego i elektora saskiego Augusta II Mocnego. Jest ono dziełem dojrzałego baraku, unikalnym w skali kraju, włączonym w zrealizowane równocześnie założenie urbanistyczne. W jego skład wschodzi trójskrzydłowy pałac na planie podkowy poprzedzony rozległym dziedzińcem z bramą i oficynami, ogród barokowy, zabudowa miasta, brama miejska. Częściowo zniszczony podczas wojny siedmioletnie (1756-17630) został odbudowany, park przekształcono w park o charakterze krajobrazowym. Spalony w trakcie II wojny światowej zaczął popadać w ruinę. Zabezpieczony został w latach 60-tych XX wieku. Całość kompozycji czytelna, zachowana z niewielkimi zmianami, pałac w stanie zabezpieczonej ruiny.
• pałac Unrugów w Kargowej przebudowany z polecenia Augusta II Mocnego według projektu Jana Krzysztofa Knöffla. Pracami kierował Karol F. Poppelmann. Z większego założenia zrealizowano w latach 1731-32 jedynie pałac, odbudowany po pożarze w 1733 roku w skromniejszej formie. Zachował się jako budynek piętrowy na wysokim podpiwniczeniu, z dwoma skrzydłami bocznymi flankującymi fasadę i ryzalitem o falistym wykroju umieszczonym na osi, ujętym półkolumnami i pilastrami. W sąsiedztwie pałacu założono barokowy ogród zachowany w znacznym stopniu do dnia dzisiejszego.

 Niezależnie od tych wielkich założeń powstawały rezydencje o mniejszej skali, cechujące się dużym zróżnicowaniem i bogactwem form. Należy do nich pałac w Bojadłach wzniesiony dla rodu Kottwitzów w latach 1734-1735. Założony na rzucie podkowy, z wydatnym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym frontonem, podkreślającym wejście na osi fasady. Wystrój elewacji operuje motywami ornamentyki rokokowej z motywami muszli, owoców, girland. Od lat 80-tych XX wieku nie jest użytkowany, zachowany w złym stanie technicznym.

W 1740 roku wzniesiono pałac w Długiem. Założony został na rzucie prostokąta, wzbogacony ryzalitami w elewacji frontowej i nakryty dachem mansardowym. Wejście główne podkreślono portalem z ustawionych ukośnie filarów podtrzymujących balkon z kamienną płaskorzeźbioną balustradą na wysokości piętra.

Pałac w Henrykowie wybudowano w 1783 roku na planie prostokąta. Piętrową budowlę nakryto dachem spadzistym, w 1842 roku przebudowano w stylu klasycystycznym, przy zachowaniu barokowej formy architektonicznej.
Pałac w Jasieniu wybudowano w 1780 roku jako obiekt piętrowy na planie wydłużonego prostokąta nakryty dachem mansardowym. Od 1881 roku do końca II wojny światowej pełnił funkcję ratusza, co nie wpłynęło na zatarcie jego rezydencjonalnej formy i barokowych cech stylowych.
Ten sam typ rezydencji przedstawia pałac w Tucholi z 1741 roku. Jest on piętrowy, murowany na rzucie prostokąta, nakryty dachem mansardowym. Inne przykłady omawianych rozwiązań stanowią pałace w Bobowicku (z 2 poł. XVIII wieku), Bieczu (przebudowany w stylu barokowym w drugiej połowie XVII wieku i rozbudowany o skrzydła boczne na przełomie XVIII i XIX wieku).

W zabudowie miast w wyróżniają się domy mieszczańskie w Wschowie, Bytomiu, Kożuchowie, Żaganiu i Żarach dekorowane szczytami ze spływami wolutowymi. Na uwagę zasługuje wysokiej klasy artystycznej ratusz w Szprotawie przebudowany w latach 1730-32, dzieło Karola Marcina Frantza. W obecnej formie jest to budowla późnobarokowa z reliktami murów gotyckich i renesansowych. W 1862 roku został rozbudowany. Przy tej okazji całkowicie przebudowano wnętrza.

Odrębną grupę zabytków architektury tego okresu stanowią kościoły drewniane wznoszone najczęściej na miejscu wcześniejszych budowli, odbudowywane po pożarach. Najstarszym z nich jest kościół w Chlastawie z 1637 roku z oryginalną konstrukcją więźby dachowej wspartej na jednym słupie, wykonany w konstrukcji zrębowej, oszalowany deskami. Ponadto zachowały się kościoły w Boryszynie (z 1648 roku w konstrukcji zrębowej z wieżą od zachodu dostawioną w 1690 roku), Nowej Wiosce (z 1670 roku w konstrukcji zrębowej, oszalowany, w zachodnią część korpusu kościoła wtopiona wieża z barokowym cebulastym hełmem i latarnią). Na uwagę zasługuje kościół we wsi Kalsko wzniesiony w końcu XVII wieku w konstrukcji zrębowej. Jest budowlą salową z wyodrębnionym prostokątnym prezbiterium. Prawdopodobnie w wieku XVIII po zewnętrznej stronie kościoła wykonano nowe ściany w konstrukcji ryglowej zachowując wewnętrzną konstrukcję zrębową.

Do reprezentacyjnych przykładów budownictwa drewnianego należy kościół w Klępsku. Zachowała się tu wschodnia ściana prezbiterium wykonana w konstrukcji zrębowej z XIV (?) wieku z charakterystycznym oknem szczelinowym. Pozostałe ściany przebudowano w XVI wieku w konstrukcji ryglowej. Z tego okresu pochodzi jedno z piękniejszych na naszym terenie wnętrze sakralnych z bogatym późnorenesansowym wystrojem i wyposażeniem.
Świątynie w konstrukcji ryglowej reprezentują kościoły w Żelechowie (z 1648 roku z drewnianą wieżą nad zachodnią częścią korpusu), Lubiechni Małej (wzniesiony w 1669 roku, z wieżą dobudowaną od zachodu w 1818 roku), Rybakach (z 1677 roku), Gralewie (z 1709 roku), Wysokiej (korpus nawowy z lat 1730-1735 wieża wcześniejsza z 1719 roku), Rudnej (z 1708 roku), Janczewie (1732-1735), Pniowie (z 1755 roku wzniesiony na planie prostokąta z trójbocznie zamkniętym prezbiterium), Bojadłach (zbudowany w 1758 roku na planie wydłużonego ośmioboku, z wieżą od zachodu)), Kołczynie (powstał w 1776 roku, założony na planie prostokąta z dwoma kruchtami przy ścianach bocznych) i Pielicach (z drugiej połowy XVIII wieku).

W konstrukcji ryglowej wznoszono również zabudowę gospodarczą, którą reprezentują spichrze w Gorzowie Wlkp (po 1772 roku), Policku i Skwierzynie oraz młyny w Bledzewie i Bogdańcu. W Drezdenku przetrwał dawny arsenał w konstrukcji ryglowej z czasem nazwany spichlerzem. Do rzadkich przykładów zabudowy mieszkalnej należą chałupy podcieniowe w konstrukcji ryglowej w Lisowie, Pszczewie i Bielicach (wtórnie otynkowana) i domy w Santoku.
W konstrukcji ryglowej wzniesiono w połowie XVIII wieku dla rodziny Żychlińskich dwór w Grabinie. Jego prostą formę architektoniczną wzbogacono skromnym filarowym portykiem.

Na uwagę zasługują drewniane dzwonnice w konstrukcji słupowej oszalowane od zewnątrz w Raculi, Jeleniowie, Kamionce, Łężycy (kaplica cmentarna z dzwonnica), Kołczynie. Licznie występujące niegdyś drewniane wiatraki przetrwały m.in. w Bytomiu Odrzańskim, Lubięcinie, Leśniowie Wielkim, Tylewicach, Wróblowie, Nowej Wsi, Szlichtyngowej i Kiełczu (obecnie przeniesiony do skansenu w Ochli).

Do ciekawych a zarazem unikatowych w skali kraju należą domy winiarskie, z których jeden zachowany w konstrukcji ryglowej, pochodzący z 2 połowy XVIII wieku z Budachowa, przeniesiony został do skansenu w Ochli. Łączy on dekoracyjną formę pawilonu ogrodowego, usytuowanego pierwotnie na skraju parku pałacowego z funkcją gospodarczą. Nie zachowały się, wzmiankowane w kronikach Zielonej Góry domy winiarskie, które wznoszono na wzgórzach wśród winnic. Miały one formę drewnianych budynków gospodarczych, w których przechowywano niezbędne narzędzia i sprzęty związanego z uprawą i obróbki owoców i magazynowaniem wina. Należące do bogatszych plantatorów domy łączyły funkcję gospodarczą z mieszkalną. Nadawano im bardziej reprezentacyjną formę, były murowane, piętrowe, kryte charakterystycznymi płaskimi dachami z tarasami. W ich wnętrzach wydzielano część mieszkalną z sypialnią i pomieszczeniem przeznaczonym na specjalne uroczyste okazje jak winobranie oraz pomieszczenia produkcyjne i magazynowe. Z licznych domów winiarskich w okolicach Zielonej Góry przetrwały tylko kilkanaście mocno przebudowanych obiektów, wśród których wyróżnia się dom winiarski Gremplera z początków XIX wieku, wkomponowany w latach 60-tych XX wieku w kompleks zielonogórskiej Palmiarni.

Nowy styl klasycystyczny dotarł na nasz teren ze znacznym opóźnieniem. Jego przyczyną była wojna siedmioletnia (1756-1763) hamująca procesy budowlane. Znalazł on odzwierciedlenie głównie w architekturze rezydencjonalnej, w architekturze sakralnej reprezentowany był znacznie skromniej. Klasycyzm w architekturze regionu, rozprzestrzeniający się w końcu XVIII wieku i początkach wieku XIX, reprezentują trzy pałace w Żaganiu. Przy pl. Słowiańskim 17 znajduje się budynek Urzędu Miejskiego tzw. Dom Wdowi wybudowany w 1793 roku przez księcia kurlandzkiego Piotra Birona dla jego małżonki księżnej Anny Doroty z domu Medem wg. projektu Christiana Valentina Schultze. Założony na rzucie podkowy, nakryty jest wysokimi spadzistymi dachami. Fasadę zaakcentowano trójkondygnacyjnym ryzalitem zwieńczonym trójkątnym frontonem z tympanonem zdobionym bogatą dekoracją sztukatorską. Czas powstania i projektant drugiego z pałaców, obecnej siedziby Sądu Rejonowego przy ul. Szprotawskiej 3, nie są znane. Dawny budynek administracji książęcej wzmiankowany był w 1813 roku, gdy gościł w nim Stendhal. Piętrową budowlę wzniesiono na rzucie czworoboku nakrytego dachem mansardowym. Fasadę pałacu podkreśla monumentalny portyk kolumnowy dźwigający fronton z tympanonem wypełnionym kartuszem z herbem rodziny Bironów. Trzecim z pałaców, wiązanym z nazwiskiem Christiana Velentina Schultze, budynek Miejskiej Biblioteki Publicznej przy ul. Świerczewskiego 7 zbudowano w 1798 roku dla książęcego radcy dworu J.V. Metzke. Wykazuje on proweniencje z dziełem Karla von Gontarda – Pałacem Marmurowym w Poczdamie z lat 1787-1791. Z nazwiskiem Christiana Valentina Schultze łączy się ponadto klasycystyczne pałace w Jeleninie (k. XVIII wieku), Marysinie (ok. 1800 roku) i Stypułowie Dolnym (1800 rok).

Do rezydencji utrzymanych w nurcie architektury klasycystycznej zaliczyć należy pałace w Henrykowie (z 1783 roku, przebudowany częściowo w 1842 roku z zachowaniem pierwotnych cech stylowych), Wiechlicach (z lat 1790-1795, rozbudowany w 1890 roku o portyk kolumnowy), Ochli (zbudowany w 1792 roku, zachowany w pierwotnej formie architektonicznej), dwór w Okuninie (wzniesiony w końcu XVIII wieku), dwór w Kownatach (z 1798 roku), pałac w Kolesinie (z początków XIX wieku), pałac w Lubniewicach (tzw. Stary Zamek z 1793 roku, rozbudowany w 1865 roku), pałac w Borowie (zbudowany ok. 1800 roku, powiększony o kaplicę w końcu XIX wieku). Budowle te zakładane były na planach prostokątów o zwartych, ograniczonych w wystroju bryłach. Kolumnowy ganek, należący do nielicznych akcentów plastycznych w architekturze tego okresu, wyróżnia fasadę dworu w Okuninie. Od schematu tego odbiega pałac w Gliśnie zbudowany w latach 1790-1793 na planie wydłużonego prostokąta. Jest to budowla parterowa z dachem mansardowym i usytuowaną centralnie dwukondygnacyjną owalną salą nakrytą kopułą. Wejście poprzedzone szerokimi reprezentacyjnymi schodami i podkreślone portykiem kolumnowym.

Wśród przykładów architektury sakralnej należy wskazać kościoły wiązane z nazwiskiem słynnego architekta berlińskiego Karla Friedricha Schinkla lub jego kręgiem wzniesione m.in. w Gliśnie (z 1837 roku), w Trzebiechowie (z 1823 roku), Torzymiu (z lat 1831-1835), kościół p.w. św. Wojciecha w Międzyrzeczu (z 1833 roku), Dąbroszynie (przebudowa XVIII-wiecznej świątyni zrealizowana została w latach 1825-1828). Są to budowle na planie prostokąta z czworoboczną wieżą na osi nawy, nakryte dachami dwuspadowymi, o elewacjach artykułowanych półkoliście zamkniętymi oknami, boniowaniem i trójkątnymi frontonami akcentującymi wejścia. Do interesujących przykładów należy neogotycki kościół wzniesiony w konstrukcji ryglowej jako zbór ewangelicki w 1816 roku w Osiecznicy, którego autorstwo przypisane zostało K. F. Schinklowi. Sposób kształtowania bryły budowli nawiązuje do układów bazylikowych, co wraz z zastosowaniem bogatego zdobnictwa elementów snycerskich świadczy o wysokim poziomie artystycznym obiektu. Niekontrolowane zmieniany dokonane w okresie powojennym spowodowały, iż kościół zatracił częściowo znamiona stylowe.

W tym nurcie wzniesiono również kościoły w Karszynie (z 1792 roku), Rzeczycy (z 1834 roku), Klenicy (z 1793 roku, przebudowany około połowy XIX wieku), synagogę w Międzyrzeczu (z 1824 roku, z zachowanymi fragmentami oryginalnego wystroju wnętrza jak balustrada empory dla kobiet czy obramienie szafy na Torę tzw. Aron Hakodesz), zbór w Sławie (z 1836 roku), zbór w Babimoście (z 1789 roku), kościół poewangelicki w Letnicy (z 1819 roku).

Już w latach 30-tych XIX wieku pojawiają się pierwsze przykłady architektury nawiązującej do stylów historycznych. W 1835 roku wzniesiono kościół p.w. św. Antoniego w Nowej Soli, autorstwa berlińskiego architekta Friedricha Augusta Stülera, utrzymany w stylistyce neoromanizmu. Podobne cechy wykazuje kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Św. w Gorzowie Wielkopolskim wybudowany w latach 1905-1907 wg. projektu Konrada Nuona. W latach 1846-1854 wybudowano w Skwierzynie kościół p.w. Najświętszego Zbawiciela. Łączy on elementy stylu neoromańskiego z neogotyckim. Autorstwu Friedricha Augusta Stülera przypisywany jest kościół w Bobrowicach wzniesiony w 1857 roku oraz kościół p.w. św. Andrzeja w Krośnie Odrzańskim z 1887 roku, obydwa w stylu neogotyckim.

W 1849 roku z inicjatywy Doroty księżnej de Talleyrand-Perigord księżnej żagańskiej przebudowano kościół p.w. Krzyża Św. w Żaganiu, nadając mu neogotycką szatę architektoniczną i wystrój wnętrz. Kościół w Boczowie powstał w 1874 roku. Jego neogotycka bryła wzbogacona została szczytami schodkowymi wieńczącymi ściany szczytowe i prezbiterialną oraz wieżą z graniastosłupowym hełmem. Neogotycką formę architektoniczną prezentują ponadto kościoły w Drezdenku, Chomętowie (z 1899 roku, założony na planie krzyża greckiego z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i masywną wieżą od zachodu) i Witnicy (z 1878 roku).

Kościół p.w. św. Mikołaja w Skwierzynie gruntownie przebudowano w latach 1861-63, zachowując gotycką fasadę z blendami i krzyżującym się laskowaniem, wykazującym analogie z farą w Międzyrzeczu. Trójnawowy korpus świątyni podwyższono, wieżę nadbudowano wieńcząc ją krenelażem i stożkowym hełmem. Podobnie w 1885 roku przebudowano w stylu neogotyckim farę w Rzepinie wznosząc wieżę i zmieniając kształt okien, wystrój wnętrza.
Nową wieżą, zaprojektowaną przez Karla Friedricha Schinkla w stylu neogotyckim wzbogacono w 1814 roku kościół Słońsku (wzorowana na wieży opactwa w Westminster). Podobnie w 1859 roku zakończono prace przy neogotyckiej wieży kościoła w Dobiegniewie.

Siedziby szlacheckie wznoszono w stylu neogotyckim, zgodnie z obowiązującymi kanonami. Rozplanowane były asymetrycznie, podobnie kształtowano ich elewacje. Malowniczość budowli podkreślały wieloboczne wykusze, kranelaż i strzeliste szczyty oraz wieże. Elewacje rozczłonkowywano prostokątnymi otworami okiennymi podkreślonymi załamanymi nadokiennikami. Cechy te reprezentuje m.in. pałac wybudowany w 1861 roku wg. projektu Georga Heinricha Hitziga przez właścicieli z rodu von Waldow w Mierzęcinie. Należy on do nielicznych zabytków architektury rezydencjonalnej, które w ostatnich latach poddano konserwacji i przywrócono do dawnej świetności. Podobne cechy prezentują pałace w Lubnie (3 ćw. XIX wieku, obecnie w ruinie), Bielicach (zbudowany w 1869 roku przez nieznanego architekta pozostający w kręgu szkoły poschinklowskiej), Drwalewicach (przebudowany w 3 ćw. XIX wieku), Dąbroszynie (w obecnej formie stanowi efekt przebudowy z 1851 roku prawdopodobnie wg. projektu Georga Heinricha Hitziga) i Luboszycach (z ok. poł. XIX wieku).
W duchu neorenesansu francuskiego w 1876 roku przeprowadzono przebudowę pałacu w Trzebiechowie, należącego do von Reussów. W tej samej szacie prezentują się nam rezydencje w Nowej Wsi (z przełomu XIX i XX wieku), Stanowicach (z 1872 roku), Brzostowej (ok. 1870 roku), Bukowie (ok. 1870 roku), Mostkach (przebudowany ok. 1870 roku), Przełazach (z 4 ćw. XIX wieku), Przytoku (wzniesiony w 1867 roku dla rodziny von Stentsch).

Neoklasycyzm czytelny jest w architekturze pałaców w Cieciszowie (wzniesiony w 1850 roku przez architekta szkoły berlińskiej, na planie czworoboku z dachem czterospadowym wzbogaconym o belwederek), Jeleninie (z 1871 roku, fasada zaakcentowana czterokolumnowym portykiem w porządku jońskim), Osiecznicy (około połowy XIX wieku, bryłę budowli wzbogaca dwukondygnacyjna kolumnowa loggia zwieńczona trójkątnym naczółkiem z motywami akroterionów), Osieku (nowożytna rezydencja przebudowana w XIX wieku) Zatoniu (nadbudowę barokowego dworu, przeprowadzoną ok. 1840 roku z inicjatywy właścicielki majątku, Doroty księżnej de Talleyrand-Perigord wykonano najprawdopodobniej wg. projektu Karla Friedricha Schinkela), Sosnach (wzniesiony w 1835 roku wg. projektu architekta Neubarta, rozbudowany w 1886 roku o skrzydło zachodnie z wieżą), Kamieniu Wielkim (wybudowany w latach 20-tych XIX wieku), Tucznie (pałac w wzniesiony przez Maxa von Wedemayera w latach 1897-1899, dwukondygnacyjną bryłę nakryto dachem mansardowym, wzbogacono kolumnowym portykiem z tarasem i pseudoryzalitem zwieńczonym trójkątnym frontonem na osi fasady).
Wśród rezydencji eklektycznych, łączących w swojej formie elementy kilku stylów historycznych wymienić można pałace w Ogardach (z 3 ćw. XIX wieku ), Bogaczowie (przebudowany w 1863 i 1893 roku, z przewagą cech architektury neobarokowej i wystroju neorokokowego), Chociulach (z drugiej połowy XIX wieku z przewagą cech neogotyku), Kalsku (z drugiej połowy XIX wieku), Klenicy (wzniesiony z inicjatywy Radziwiłłów w 1884 roku, rozbudowany w 1903 roku) i Tucznie.

W historyzującej szacie budowano nowe i przebudowywano istniejące ratusze. W latach 1842-1844 powstał ratusz w Ośnie Lubuskim, zaprojektowany przez E.K.A. Flamminiusa, łączący cechy stylowe neogotyku i neorenesansu. Przykładem neorenesansu włoskiego jest ratusz w Skwierzynie wzniesiony w 1841 roku, prawdopodobnie wg. projektu Friedricha Augusta Stülera.

W początkach XX w. rozwija się secesja, której piękne przykłady znajdujemy w architekturze mieszczańskiej Drezdenka, Żar, Gorzowa Wielkopolskiego, Zielonej Góry, Nowej Soli, Szprotawy, Gubina, Świebodzina. Odradzają się również style historyczne, czego przejawem są budowle operujące repertuarem znanych już form, zakładane na planach rozbudowanych o liczne aneksy, ryzality i przybudówki, wzbogacane falistymi szczytami i strzelistymi wieżyczkami. Przykładem są pałace rodziny von Waldow w Rogach (z 1910 roku, położony malowniczo nad brzegiem jeziora) i Lubniewicach – tzw. Nowy Zamek (zaprojektowany przez berlińskich architektów A. Dinklage, E. Paulusa i O. Lilloe powstał w latach 1909-1911, osadzony w tradycji neorenesansu niemieckiego, wzniesiony nad brzegiem jeziora), Wojnowie (z ok. 1910 roku z przewagą form nawiązujących do wzorów architektury barokowej), Wiejcach (rozbudowywany od drugiej połowy XIX wieku po wiek XX, przywrócony do dawnej świetności po zakończonych w ostatnich latach pracach konserwatorskich), Iłowej (przebudowa wcześniejszej renesansowej a następnie barokowej siedziby rozpoczęta została w 1860 roku. Prace przy bogatym wystroju sztukatorskim wnętrz autorstwa G. Giovanette zakończono w 1905 roku), Osowej Sieni, Miłowicach, Toporowie.

Na szczególną uwagę zasługuje zespół sanatoryjny wzniesiony w latach 1902-1904 przez księżnę Marie Alexandrine von Reuss w Trzebiechowie. Formę architektoniczną zespołu zaprojektował Max Schündler z Zwickau, nadając jej historyzującą szatę. Wystrój reprezentacyjnych wnętrz powierzono światowej sławy belgijskiemu artyście Henremu van de Velde. Prowadzone w ostatnich latach badania i prace konserwatorskie pozwoliły odsłonić unikatowy ze względu na swą oryginalność i doskonały stopień zachowania wystrój wnętrz kształtowanych w konwencji kolorystyki i ornamentyki secesyjnej.

Modernizm w architekturze naszego regionu reprezentuje liczne budowle użyteczności publicznej m.in. dawna hala miejska obecnie Teatr im. L. Kruczkowskiego w Zielonej Górze wzniesiony w 1931 roku zgodnie z projektem berlińskiego architekta Oskara Kaufmanna, którego prosta w wyrazie a zarazem monumentalna fasada, przesłonięta od lat kilkudziesięciu azbestowymi płytami, ujrzała światło dzienne dzięki pracom związanym z rewitalizacją zabudowy staromiejskiej w 2003 roku.

Do ciekawych przykładów modernizmu w architekturze sakralnej należy kościół p.w. Chrystusa Króla w Gorzowie Wielkopolskim z 1930 roku zrealizowano zgodnie z projektem berlińskiego architekta Kurta Steinberga. Założony został na planie centralnym w formie rotundy nakrytej dachem z ostrosłupową latarnią, z wolnostojącą wieżą na planie kwadratu zwieńczoną krzyżem.

Ograniczone ramy publikacji uniemożliwiają pełniejsze przedstawienie zabytków architektury naszego regionu stąd temat ten nie można uznać za wyczerpany. Liczne obiekty nie zostały jeszcze zbadane, wiele innych zasługuje na uwagę, stąd dokonanie ich selekcji do prezentacji nastręczało zrozumiałe trudności. Celem artykułu było dokonanie ogólnej charakterystyki i zaprezentowanie najbardziej reprezentacyjnych przykładów. 
 
Bibliografia:
Czas architekturą zapisany, praca zbiorowa pod redakcją I. Peryt-Gierasimczuk Zielona Góra 1998
Kąsinowska Róża, Architektura rezydencjonalna powiatu nowosolskiego, Nowa Sól 2003
Kowalski Stanisław, Zabytki województwa zielonogórskiego, Zielona Góra 1987
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą, praca zborowa pod redakcją Z. Kaczmarczyka i A. Wędzkiego, Zielona Góra 1970
Zabytki północnej części województwa lubuskiego, praca zbiorowa pod redakcją J. Lewczuka i B. Skazińskiego, Gorzów Wlkp. – Zielona Góra 2004
Ziemia Lubuska, praca zbiorowa pod redakcją M. Sczanieckiego i St. Zajchowskiej, Poznań 1950