Zespół poaugustiański w Żaganiu – w 10-lecie uznania z Pomnik Historii

Dawne opactwo w Żaganiu podniesione zostało do rangi Pomnika Historii na podstawie Rozporządzenia Prezydenta RP z 28 lutego 2011 r., w którym wskazano, iż: celem ochrony Pomnika Historii jest zachowanie, ze względu na wartości kulturowe, artystyczne, historyczne, materialne i niematerialne jednego z najcenniejszych gotycko-barokowych zespołów klasztornych historycznego Śląska, czołowego ośrodka religijnego i naukowego w regionie.
Warto przy tej okazji przypomnieć historię jednego z najcenniejszych zabytków naszego województwa. Kanonicy regularni św. Augustyna zostali przeniesieni do Żagania z pobliskiego Nowogrodu Bobrzańskiego przez księcia Przemka w 1284 r. Przyjmuje się, że do końca XIV w. powstały podstawowe dla konwentu obiekty, scalone w następnym stuleciu wokół wirydarza, przylegającego do północnej nawy kościoła. Najstarsze skrzydło wschodnie przebudowano w pocz. XV w. powiększając je o ryzalit mieszczący kaplicę św. Anny i bibliotekę nad nią. Trójskrzydłowe założenie z ryzalitami jest dwukondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi. W znacznej części pomieszczeń znajdują się sklepienia krzyżowo-żebrowe i krzyżowe. Kompleks zabudowań klasztornych dopełnia dawna szkoła nowicjatu i konwikt, wzniesione w latach 1740–1758 przez scalenie starszych budynków, w tym renesansowego pałacu opatów. Barokowa budowla, przyległa wschodnim krańcem do klasztoru, posadowiona zewnętrzną stroną na murach obronnych, zamyka od północy i zachodu wielki dziedziniec klasztorny. Po jego przeciwległej stronie znajduje się monumentalna bryła świątyni. Gotycki kościół pw. Wniebowzięcia NMP jest orientowany, murowany z kamienia i cegły. Jest to trójnawowa pseudobazylika z prosto zamkniętym prezbiterium, z czworoboczną wieżą wtopioną we wschodnie przęsło południowej nawy, zakrystią od północy oraz kaplicami od południa i renesansową loggią od zachodu. Oszkarpowane elewacje przeprute są szerokimi oknami. Fasadę wieńczy późnogotycki szczyt schodkowy, rozczłonkowany blendami. Obecna forma kościoła jest wynikiem licznych przekształceń. Najpierw wzniesiono gotyckiego prezbiterium, a w 2. poł. XIV w. trójnawowy korpus halowy z wieżą. Po pożarach w 1472 r. i 1486 r. nastąpiła odbudowa i rozbudowa świątyni (przedłużono korpus nawowy w kierunku zachodnim, podwyższono nawę główną i przekryto wnętrza sklepieniami), a w  1602 r. do fasady dobudowano loggię. Po pożarze w 1730 r. klasztor rozbudowano o ryzality od zachodu, nadając barokowy wygląd, który nie zatarł gotyckiej bryły. Niezbędnych remontów dokonano również w obrębie świątyni. Prace prowadził architekt Martin Frantz, który przy realizacji nowego barokowego wystroju i wyposażenia kościoła i klasztoru współpracował z lokalnym malarzem Christianem Conradem Młodszym oraz snycerzem Johannem Wentzlem Näberle. W skrzydle północnym klasztoru zwanym galerią opacką, wykonano barokowe malowidła o motywach architektonicznych z wkomponowanymi portretami  opatów konwentu. Biblioteka klasztorna, mieszcząca się na piętrze skrzydła wschodniego, ozdobiona została malowidłami Georga Wilhelma Neunhertza w 1736 r. Z wyjątkiem zakrystii, która przekryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wszystkie wnętrza świątyni mają sklepienia gwiaździste, a nawa południowa – sieciowe. Wnętrze kościoła posiada bogaty wystrój malarsko-rzeźbiarski, którego autorami są mistrzowie śląskiego baroku. Oprócz wymienionych wyżej artystów wzbogacają je dzieła m.in. J. J. Knechtla, Ch. Grünewalda, J. A. Feldera, J. G. Urbansky’ego, G. A. Lichtenfelsa i przedstawicieli rodziny Hannevogel (ich twórczość omówiona została w książce „Barokowi malarze i rzeźbiarze w dawnym opactwie augustianów w Żaganiu” autorstwa A. Kozieła, A. Kolbiarza, M. Kwaśnego, M. Macura i A. Szeląga wyd. w Zielonej Górze w 2016 r.). Górne partie nawy głównej ożywione są malowanymi iluzorycznie oknami i płaskorzeźbionymi parapetami. Nawę północną zdobi płytka empora z ażurową balustradą, zaś prezbiterium – stiukowa, marmoryzowana, wklęsło-wypukła balustrada empory. W wyposażeniu świątyni z XVII–XVIII w. czołowymi dziełami są ołtarz główny i ołtarze boczne, stalle i chór muzyczny z prospektem organowym. Dopełnienie całości stanowią pochodzące z okresu wcześniejszego – gotycki sarkofag księcia Henryka IV i renesansowy ołtarz Trójcy Świętej. Na uwagę zasługuje kamienna posadzka i ławki z pięknym snycerskim opracowaniem.