Iłowa – Pałac

Pałac w Iłowej wchodzi w skład zespołu złożonego z parku otaczającego od północy, po­łudnia i wschodu oraz odsuniętych nieco od rezydencji budynków gospodarczych, usytu­owanych po stronie południowo-zachodniej i rozmieszczonych w kształcie litery L. To wła­śnie przez bramę przejazdową jednego z budynków gospodarczych prowadzi obecnie głów­ny wjazd na teren założenia. Budynek pałacu otacza kanał zasilany wodą przepływającej rzeczki Czernej, wydzielając rezydencję od pozostałych zabudowań. Od strony zachodniej oraz południowej biegnie wokół pałacu taras, z którego poprzez mostki rozpięte nad kana­łem można przedostać się do położonego niżej parku.

Pierwsza wzmianka o rezydencji w Iłowej (niem. Halbau) pochodzi z 1626 roku, kiedy właścicielem dóbr był Krzysztof von Schellendorf, który przebudował wcześniejsze zało­żenie. Późnorenesansowy budynek stanowi trzon obecnego pałacu. W 1 poł. XVIII wie­ku do zachodniego boku dobudowano skrzydło barokowe. Znacząca przebudowa, która nadała rezydencji formę obecną, miała miejsce w latach 1860-1905. Wówczas zmieniono kształt dachów, dobudowano wieżę do skrzydła barokowego, tarasy przy pałacu, podcień przed głównym wejściem. Z tego okresu pochodzi również wystrój wnętrz. Większość prac prowadzona była za Fryderyka Promnitza, być może autorstwa Juliusza Simonettiego, któ­ry budował dla Promnitzów pałac w Żarach oraz kościół w Iłowej. Kolejnym właścicielem, który z rozmachem prowadził prace budowlane całego założenia był Friedrich Maximilian von Hochberg, który kupił rezydencję w 1902 roku i zamieszkiwał w niej do roku 1911. W tym czasie podwyższono skrzydło oraz dobudowano wieże od strony północnej, prze­prowadzono modernizację wnętrz. Wystrój projektował prof. Philippi, a bogate plastycz­nie sztukaterie wykonał C. Giovanette. Od 1914 do 1918 roku dobra pozostawały w posiadaniu Hansa Heinricha von Pless. Od 1929 do 1945 roku właścicielem pałacu był Paul Jentzig. Obecnie w pałacu mieści się szkoła.

Pałac założony został na planie litery L. Składa się ze starszego skrzydła głównego, o wy­miarach 23 × 13 m, mieszczącego dekoracyjny portal wejściowy oraz skrzydła bocznego, znacznie wydłużonego, o wym. 31,50 × 12 m. Bryła budynku generalnie trzykondygnacyj­na, rozczłonkowana jest wykuszami oraz wieżyczkami. Elewacja frontowa budynku głów­nego, północna jest siedmioosiowa, z czego trzy osie środkowe przypadają na elewację wie­ży znacznie wysuniętej przed lico fasady. W partii dachu wieża zwęża się do dwóch osi, przechodząc do zamknięcia w postaci hełmu z latarnią. Oś środkową przyziemia wieży sta­nowi wejście główne wchodzące w skład trójosiowego, bogato rzeźbionego portalu rene­sansowego wykonanego z piaskowca. Przed portalem wybudowano w 1905 roku zadasze­nie wsparte na dwóch filarach. Zamyka je czterospadowy daszek, nawiązujący do chińskiej pagody. Nad portalem trzy osie okien prostokątnych, otoczonych profilowanymi opaska­mi. Od góry otwory okienne zamykają wystające, profilowane gzymsy. Okno środkowe nad portalem oddzielają od bocznych wąskie lizeny, które na granicy z gzymsem wydzie­lającym parter od pierwszego piętra otrzymały ozdobne „fartuszki”. Nad gzymsem partia okien pierwszego piętra stanowi kontynuację osiowości przyziemia. Okna są analogiczne z tą różnicą, że środkowe ujęte zostało wyrobioną w tynku arkadą z profilowaną archiwol­tą. W podłuczu mieści się herb rodziny von Schellendorf. Nad oknem środkowym trzeciej kondygnacji, ujętym, jak poniższe arkadką, widnieje kartusz herbowy Maksymiliana hra­biego von Hochberg oraz napis „RESTAURIRT 1905”. Ta partia elewacji wieży zamknię­ta jest profilowanym gzymsem wygiętym odcinkowo nad osią środkową. Powyżej znajduje się graniastosłup wieży z zegarem, którą zamyka spłaszczony, nieco baniasty, hełm ośmio­boczny przedłużony o latarenkę z chorągiewką. Pozostałe cztery osie przypadają na elewa­cję północną głównego budynku pałacowego. W boniowanym przyziemiu mieści się wej­ście gospodarcze. Ozdobione zostało supraportą w postaci płaskorzeźbionego fryzu i gzym­su wspartego na konsolkach. Nad oknami wieloboczne płyciny. Między otworami okien­nymi przez całą wysokość przyziemia i pierwszego piętra biegnie wykonany z gładkiego tynku pilaster. Powyżej widać gzyms międzykondygnacyjny. Nad nim rozciąga się stre­fa pierwszego piętra, której otwory okienne i stolarka są podobne do opisanych, lecz nie­co wyższe. Okna drugiego piętra otaczają profilowane opaski i wieńczy je gzymsik. Ponad­to pod oknami biegnie najpierw szeroki, gładki pas wyrobiony w tynku, a jeszcze pod nim widnieje „fatruszek”. Nad oknami, bezpośrednio pod gzymsem wieńczącym przebiega pas gładkiego tynku.

Elewacja południowa budynku głównego jest czteroosiowa, niesymetryczna. Podziały wer­tykalne wprowadzają osie okienne oraz pasy jasnego gładkiego tynku, biegnące do wyso­kości trzeciej kondygnacji. Takie same pasy tynku podkreślają także podziały horyzontal­ne. Oś druga od zachodu mieści w przyziemiu zamknięte łukiem półkolistym porte-fene­tre. Ze środka archiwolty wychodzi zwornik, który rozszerzając się ku górze na kształt kie­licha, stanowi podstawę balkonu pierwszego piętra. Stolarka balkonu także w formie por­te-fenetre osadzona została w otworze zamkniętym łukiem półkolistym otoczonym archi­woltą wspartą na filarkach. Pozostałe otwory okienne przyziemia i pierwszego piętra są identyczne. Otrzymały kształt wydłużonego prostokąta opiętego profilowanymi opaska­mi. Od góry ozdabiają je płyciny o kształcie zbliżonym do trójkąta z zawiniętymi wolu­towo górnymi krawędziami boków. W dachu widoczne okienko powiekowe, doświetlają­ce poddasze. Na wysokości pierwszego piętra umieszczono zegar słoneczny. Elewacje dwu­kondygnacyjnego skrzydła otrzymały dekorację pilastrami, zdwojonymi na narożach. Gło­wice pilastrów zdobią płaskorzeźbione liście akantu. Otwory okienne są prostokątne, ob­wiedzione profilowanymi opaskami zwieńczonymi zwornikami. Pod oknami wprowadzo­no wieloboczne płyciny. Skrzydło zamyka dach mansardowy z wystawkami. Przedłużenie ściany północnej skrzydła stanowi wieża zamknięta dwoma baniastymi daszkami. Elewa­cję północną wieży flankują pilastry z kapitelami ozdobionymi płaskorzeźbionym liściem akantu oraz lizeny. W przyziemiu, którego część jest boniowana, i na piętrze ściana wysta­je z lica muru na kształt wielobocznej apsydy. Przepruwają ją przedzielone słupkami okna o stolarce z drobnymi podziałami szczeblinowymi. To apsydialne wysunięcie w przyziemiu stanowi na wysokości pierwszego piętra podstawę dla tarasu ograniczonego tralkową balu­stradą. Ścianę pierwszego piętra stanowi w większości przeszklenie, które półkolistym za­mknięciem wychodzi powyżej linii gzymsu wieńczącego.

Wnętrze jest trzytraktowe w budynku głównym i półtoratraktowe w skrzydle. Główna klatka schodowa mieści się w wieży. Ozdabia ją szereg płaskorzeźbionych sztukaterii. Od hallu wejściowego oddziela ją drewniana ścianka z dwuskrzydłowymi drzwiami wahadło­wymi. Przy wschodniej ścianie hallu biegną ozdobne schody drewniane z tralkową złoco­ną i polichromowaną balustradą. Przesklepiony kolebkowo z lunetami korytarz i hall po­siadają dekorację sztukatorską w formie połączonych ze sobą figur geometrycznych. Do­datkowo zdobią hall drewniane boazerie pokryte polichromiami z japońskiej laki. Połu­dniowo-wschodnią część budynku głównego zajmuje bogata pod względem sztukatorskim sala dawnego gabinetu, obecnie mieszcząca sekretariat. Salę o kształcie kwadratu, sklepio­ną płaską kopułą z głębokimi lunetami pokrywa gęsta siatka floralnych oraz figuralnych przedstawień, podobnie jak pomieszczenie obok. W części południowo-zachodniej mieści się sala biblioteczna. Zachowało się w niej oryginalne wyposażenie w postaci zdobionych snycersko szaf. Na sklepieniu delikatne formy sztukaterii. Do dawnej sali balowej oraz ga­binetu muzycznego zapraszają polichromowane i złocone portale. Najbardziej charakte­rystyczne dla sali balowej są umieszczone w narożach pod sufitem pełnoplastyczne kosze z owocami, dopełnienia których stanowią płaskorzeźbione sceny na suficie i ścianach. Sala muzyczna posiada scenę przesklepioną konchą, którą podtrzymują hermy. Na zakończeniu korytarza znajdują się schody prowadzące na wyższe kondygnacje. Pałac wraz z otaczają­cym go parkiem i zabudową gospodarczą stanowi cenny zabytek w skali województwa.