Zespół poklasztorny augustianów (pl. Klasztorny 2)
Opactwo augustianów, przeniesione przez księcia Przemka z Nowogrodu Bobrzańskiego, istniało w Żaganiu od 1284 do kasaty w 1810, spełniając doniosłą funkcję cywilizacyjną i kulturową na terenie księstwa. Mimo wielokrotnych zniszczeń powodowanych wojnami i pożarami, klasztor odbudowywany był i powiększany w okresie gotyku, renesansu i baroku. Architektonicznymi członami zespołu są:
Kościół parafialny pw. Wniebowzięcia NMP
Pierwotnie był tu kościół związany z osadą targową. Po lokacji miasta wzniesiono na jego miejscu farę, najpewniej trójnawową bazylikę, którą w 1284 otrzymali augustianie wraz z funkcją probostwa. Po 1333, kiedy opactwo uzyskało gwarancję materialnego wsparcia samorządu, podjęto pracę nad rozbudową świątyni, wznosząc najpierw gotyckie prezbiterium, a w 2. poł. XIV w. trójnawową halę z wieżą. Po zniszczeniach przez pożary w 1472 i 1486 kościół odbudowano, przedłużając korpus w kierunku zachodnim, podwyższając nawę główną i przekrywając wnętrza, łącznie z prezbiterium sklepieniami. W 1602 elewację zachodnią wzbogacono o dostawiony krużganek z loggią. Przebudowa kościoła po pożarze w 1730 w architekturze zewnętrznej zaznaczyła się przekształceniem okien i dachów nad korpusem i wieżą, a we wnętrzu barokowym wystrojem. Projektantem przebudowy był Karol Marcin Frantz, prace budowlane prowadził Johann G. Bober ze Świdnicy, zaś wystrój malarski i rzeźbiarski wykonali artyści wrocławscy Johann Urbansky, Johann Haberle i Christian Konrad. Do ok. 1750 trwały prace nad wyposażeniem kościoła, przy udziale licznych artystów, m.in. Michaela Wilmanna, Feldera, Jeremiasa Knechela, Georga A. Lichtenfelsa, Jeremiego Peszki. W XIX i XX w. przeprowadzone były wielokrotnie remonty i renowacje kościoła, największe w latach 1848–1853, 1946 i 1983–1988. Po 1945 liczne elementy wyposażenia poddane zostały konserwacji. Kościół jest orientowany, murowany z kamienia i cegły, trójnawowy w układzie pseudobazylikowym, pięcioprzęsłowy, z trzyprzęsłowym prezbiterium o prostym zamknięciu, czworoboczną wieżą wtopioną we wschodnie przęsło południowej nawy, zakrystią od północy, kaplicami od południa i krużgankiem od zachodu. Korpus kościoła i wieża nakryte są dachami mansardowymi, prezbiterium dwuspadowym. Z wyjątkiem zakrystii, przekrytej sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wszystkie wnętrza mają sklepienia gwiaździste, a nawa południowa sieciowe. Elewacje, oskarpowane, przeprute są szerokimi oknami barokowymi, a fasadę wieńczy późnogotycki szczyt schodkowy, rozczłonkowany blendami w pięciu pasmach. Ozdobą fasady jest renesansowy krużganek z przeszkloną loggią i wejściem do przedsionka, ujętym bogatą oprawą plastyczną. Zbarokizowane wnętrze kościoła posiada bogaty wystrój malarsko-rzeźbiarski. Górne partie nawy głównej ożywione są malowanymi iluzorycznie oknami i płaskorzeźbionymi parapetami, na których „siedzą” rzeźbione figurki aniołków. Nawę północną zdobi, idąca od chóru muzycznego przez całą długość, spłycona empora z ażurową balustradą. Jej kontynuacją w przestrzeni prezbiterium jest stiukowa, marmuryzowana, wklęsło wypukła balustrada empory. W wyposażeniu świątyni z XVII–XVIII w. czołowymi dziełami są ołtarz główny i stalle. Świetnie prezentuje się również chór muzyczny z lożą opata na stiukowych kolumnach, ufundowaną w 1740 przez opata Riehla. Jego staraniem powstały również (1745) balustrada chóru i prospekt organowy. Z okresu wcześniejszego pochodzi gotycki sarkofag księcia Henryka IV i renesansowy ołtarz Trójcy Świętej.
Dawny klasztor
Badania architektoniczne, przeprowadzone w 1999 przez Antoniego Kąsinowskiego, określiły etapy budowy klasztoru. Do kon. XIV w. powstały podstawowe dla konwentu obiekty, scalone w następnym stuleciu wokół wirydarza, przylegającego do północnej nawy kościoła. Najstarsze skrzydło wschodnie przebudowano w pocz. XV w. powiększając je o ryzalit mieszczący kaplicę św. Anny i bibliotekę nad nią. Po pożarze w 1730 klasztor rozbudowano o ryzality od zachodu i nadano wygląd barokowy. Po sekularyzacji pozostała tu plebania i urządzono katolicką szkołę realną. Od 1945 obiekt mieści plebanię. Trójskrzydłowe założenie z ryzalitami jest dwukondygnacyjne, nakryte dachami dwuspadowymi. W znacznej części pomieszczeń znajdują się sklepienia krzyżowo-żebrowe i krzyżowe. W korytarzu skrzydła wschodniego zachowała się polichromia gotycka i barokowa, a w skrzydle północnym malowidła z ok. 1740 o motywach architektonicznych z plecionymi portretami 52. opatów konwentu. Pierwotny kościół parafialny, przejęty przez augustianów, został wzniesiony na stoku, położonego od północy urwiska. Część najstarszych budynków klasztoru zlokalizowana była w znacznym obniżeniu za urwiskiem, co stwarzało wiele niedogodności w komunikacji wewnętrznej. Po pożarach zespołu w 1472 i 1486, wykorzystując gruzy i nawożąc ziemię, zniwelowano nierówności terenu. W ten sposób parterowe partie wielu obiektów klasztornych, w tym kapitularz, dom opata, refektarze letni i zimowy, fraternia, znalazły się w poziomie piwnic. Zachowane w dobrym stanie, niewykorzystywane, murowane są z kamienia i przesklepione kamiennym budulcem. Znajdują się pod północnym i zachodnim skrzydłem klasztoru, częściowo także pod dziedzińcem, obok kancelarii parafialnej. Biblioteka klasztorna, mieszcząca się na piętrze skrzydła wschodniego, składa się z dwóch pomieszczeń, przekrytych spłaszczonymi kopułami ozdobionymi freskami Georga Wilhelma Neunhertza. W wielkich kompozycjach artysta przedstawił alegorię Kościoła Zwycięskiego oraz adorację Świętej Trójcy przez kanoników reguły św. Augustyna. W wyposażeniu biblioteki, oprócz zdobionych snycersko, stylowych regałów, znajdują się dwa globusy z ok. 1640 – ziemi i gwiazdozbioru. Żagańska biblioteka klasztorna od XV w. należała do najznamienitszych na Śląsku. Znane było tutejsze skryptorium, w którym pracowali wybitni iluminatorzy – Henryk z Gubina i Marcin z Roudnic. Po sekularyzacji najcenniejsze dzieła biblioteki, w tym kronika klasztoru, inkunabuły i starodruki przejęła Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, gdzie szczęśliwie przetrwały. Znaczna część księgozbioru znajduje się w Biblotece Wojewódzkiej w Zielonej Górze, jako depozyt. W sąsiedztwie biblioteki znajduje się obszerna empora, otwarta arkadowo do prezbiterium. Pierwotnie służyła, jako chór zakonny. W 1985 urządzono w niej ekspozycję muzealną, prezentującą wycofane z użytkowania, pochodzące z zespołu klasztornego dzieła sztuki – obrazy, rzeźby, przedmioty rzemiosła artystycznego, paramenty liturgiczne oraz dokumenty i książki, m.in. „Obiecadło” – elementarz nauki dla dzieci polskich, wydrukowany w Żaganiu z inicjatywy opata Ignacego Felbigera (1758 – 1778), napisany przez tutejszego augustianina, Stanisława Rechocińskiego.
Dawna szkoła nowicjatu i konwikt, obecnie hotel PTTK
Obiekty wzniesiono w latach 1740–1758 przez scalenie różnych budynków, w tym renesansowego pałacu opatów. Po 1810 mieściły się tu różne instytucje państwowe a następnie więzienie. Opuszczony po 1945, w latach 1972–1975 został odbudowany. Barokowa budowla, przyległa wschodnim krańcem do klasztoru, posadowiona zewnętrzną stroną na murach obronnych, zamyka od północy i zachodu wielki dziedziniec klasztorny. Założona jest na wydłużonym, nieregularnym planie, półtoratraktowa, piętrowa, nakryta dachem dwuspadowym, rozdzielonym wieżą na dwa segmenty. Pomieszczenia parteru mają sklepienia krzyżowe i kolebkowe, w dawnym pałacu opatów wsparte pośrodku na filarze. Lokal na piętrze wieży zdobią rokokowe malowidła o tematyce astronomicznej. Na jednej ze ścian widnieje portret astronoma Johannesa Keplera, który w ostatnich latach życia mieszkał i pracował w Żaganiu.
Spichlerz klasztorny
Gotycki, zbudowany w XV w., wyremontowany w latach 1974–1975, zamyka dziedziniec klasztorny od południa. Jest murowany, o ceglanym licu, prostokątny w planie, trzykondygnacyjny, nakryty dachem dwuspadowym. Od strony dziedzińca elewację artykułują biegnące przez całą wysokość ostrołuczne blendy, mieszczące trzy kondygnacje, zamkniętych ostrym łukiem okienek.
Pomnik wotywny
Usytuowany obok prezbiterium od strony południowej, wzniesiony został z fundacji opactwa w 1709, w intencji ochrony przed plagami zarazy, pożarów, głodu i wojny. Posadowionemu na postumencie posągowi Marii, towarzyszą figury świętych – Augustyna, Jadwigi, Floriana i Rocha, ustawione w narożach czworobocznej balustrady otaczającej główną statuę.
