Margrabiowie brandenburscy z dynastii askańskiej wykorzystując walki książąt piastowskich i pomorskich dokonali w 2 połowie XIII wieku ekspansji terytorialnej wzdłuż rzeki Warty i Noteci. Na kolejno zdobywanych i przyłączanych do swojego księstwa ziemiach zakładali silnie ufortyfikowane miasta, mające być oparciem dla nowo ustanowionej władzy.
Najznaczniejsze fortyfikacje otrzymały miasta położone na pograniczu z Księstwem Pomorskim, takie jak Chojna, Myślibórz i Trzcińsko, czy też Gorzów usytuowany przy przeprawie przez rzekę Wartę. Również fortyfikacje miejskie Strzelec zaliczane były do jednych z najbardziej okazałych, bowiem leżały na szlaku komunikacyjnym wyznaczającym wschodni kierunek ekspansji brandenburskiej. Inne miasta posiadały skromniejszy system fortyfikacji, służący przede wszystkim jako schronienie okolicznej ludności.
Marchia Brandenburska była podzielona na okręgi, tzw. ziemie, na których czele stali wójtowie, którzy sprawowali nadzór nad sądownictwem, ale również kontrolowali zamki oraz fortyfikacje miejskie. Urzędnicy ci byli bezpośrednio podporządkowani margrabiemu i wykonywali jego władzę nad powierzonym im obszarem .
Fortyfikacje miejskie w miastach Nowej Marchii powstały pod koniec XIII wieku oraz w 1 połowie XIV wieku. System ten wiązał się wówczas z tzw. techniką walki pionowej, a więc przystosowany był do wykorzystania proc, łuków, kusz oraz do rażenia oblegających kamieniami, laniem wrzątku i smoły.
W kolejnym etapie, w związku z rozwojem sztuki wojennej w okresie późnego średniowiecza i w czasach nowożytnych, fortyfikacje miejskie były modernizowane i rozbudowywane. Zmiany dotyczyły przede wszystkim nadbudowy bram, ich rozbudowy o szyję, na którą składały się dwa równoległe mury ustawione prostopadle do muru miejskiego oraz budynek przedbramia. Zarazem przystosowano bramy, baszty i mury do wykorzystania broni palnej, m.in. poprzez montaż belek z otworami na hakownice. Dodatkowo wiele wysiłku poświęcano usprawnieniu systemu śluz regulujących odpowiedni stan wody w fosie.
Na średniowieczne fortyfikacje miast nowomarchijskich składały się zespoły murów miejskich wraz z bramami ustawionymi u wylotu głównych ulic, systemem baszt łupinowych, ziemnych obwałowań oraz fosy zasilanej wodami pobliskich rzek lub jezior.
Mury wznoszone były z nieobrobionych lub łamanych kamieni polnych, tzw. eratyków, układanych warstwowo, na zaprawie wapiennej z domieszką krwi zwierzęcej, a niekiedy padliny, a następnie wzmacnianych materiałem ceglanym, zwłaszcza w narożnikach baszt oraz w partii korony murów. Sądząc po otworach strzelniczych w murach, należy przyjąć, że w ich górnej partii, po wewnętrznej stronie znajdowały się drewniane ganki umożliwiające przemieszczanie się obrońców i zarazem rażenie atakujących przez otwory strzelnicze.
Bramy posiadały pierwotnie formę prostopadłościenną i nakryte były dwuspadowym dachem lub otwartym tarasem. W późniejszym etapie były nadbudowane w dwojaki sposób. Dlatego też w zależności od formy rozróżnia się typ bramy wieżowej lub szczytowej. Pierwszy z nich powstał w wyniku nadbudowy formy prostopadłościennej o partie cylindryczne lub ośmioboczne, zakończone pokładem widokowym lub stożkiem. Natomiast typ bramy szczytowej powstał poprzez nadbudowę pionową z dekoracyjnymi szczytami i zamknięciem dachem dwuspadowym. Od strony zewnętrznej umieszczano otwarty ganek .
W pierwszej kondygnacji bramy mieścił się przejazd bramny sklepiony lub przykryty stropem belkowym. W kolejnych znajdowały się pomieszczenia straży: strzelnicze i obserwacyjne. Komunikację między poszczególnymi kondygnacjami zapewniały ceglane lub drewniane klatki schodowe oraz drabiny . W paśmie murów usytuowane były baszty łupinowe, otwarte od strony wewnętrznej, założone na planie czworobocznym lub rzadziej półkolistym. Niekiedy, w późniejszym czasie, były zabudowywane i służyły celom militarnym, penitencjarnym, magazynowym lub mieszkalnym. Baszty były umieszczane w odległości nie większej niż podwójna odległość skutecznego strzału z kuszy. Pierwotnie posiadały jedną lub kilka kondygnacji nadziemnych wykorzystywanych do rażenia poprzez otwory strzelnicze na wprost lub z boku, z komunikacją wewnętrzną za pomocą murowanej klatki schodowej prowadzącej na drugą kondygnację i dalej za pomocą drewnianych drabin.
Począwszy od XVIII wieku, ze względu na rozwój sztuki militarnej, oraz w XIX wieku, ze względu na rozwój ośrodków miejskich oraz wymogi komunikacyjne, fortyfikacje były stopniowo rozbierane i niwelowane. Założenia średniowiecznych fortyfikacji zachowały się przede wszystkim w miastach o mniejszej dynamice rozwoju. Dopiero pod koniec XIX wieku władze miejskie zaczęły otaczać dawne fortyfikacje troskliwą opieką ze względu na prestiż, jakim było posiadanie zabytków średniowiecznej architektury militarnej.
Strzelce jako miasto ufortyfikowane
Najstarsza wzmianka dotycząca Strzelec (Strzelcze) wiąże się ze zniszczeniem w 1272 roku gródka margrabiego Konrada przez wielkopolskiego księcia Przemysła II. Po tym zdarzeniu margrabiowie zdecydowali się na wytyczenie i założenie miasta, nazywanego od nazywanego od tamtego czasu Friedeberg .
Strzelce wkrótce po lokacji , w latach 1272-1290, otoczono ziemnymi wałami wraz z podwójną fosą oraz kamiennymi murami obronnymi. Potwierdzeniem tego faktu jest wzmianka z 1290 roku dotycząca fundacji na rzecz zakonu augustianów eremitów domu klasztornego w sąsiedztwie murów miejskich.
W ramach zespołu fortyfikacji miejskich wzniesiono Bramę Młyńską (Drezdenkowską lub Wschodnią) i Gorzowską (Brzozowską) wraz z systemem czworobocznych baszt łupinowych, przystosowanych dzięki wąskim otworom strzelniczym do ostrzału przedpola. Na średniowieczne fortyfikacje składały się również obwałowania ziemne oraz podwójna fosa zasilana wodami z jezior Górnego i Dolnego. Pierwotnie w paśmie kamiennych murów obronnych o łącznej długości ok. 1700 metrów, zamykających zbliżone do koła założenie urbanistyczne, umieszczone były bramy miejskie oraz trzydzieści siedem baszt łupinowych. Po wewnętrznej stronie murów znajdowała się tzw. ulica przymurna posiadająca uzasadnienie militarne, a następnie również przeciwpożarowe. Ulica ta, zachowana w swym oryginalnym kształcie do dnia dzisiejszego, skomunikowana została z wszystkimi innymi ulicami w obrębie miasta. Tego typu rozwiązanie posiadało istotny wpływ na obronność, ponieważ umożliwiało szybki i bezkolizyjny dostęp do umocnień wyznaczonych do obrony mieszczan lub specjalnie do tego powołanej straży.
Monumentalny charakter fortyfikacji zdecydował o przyjęciu do herbu miejskiego przedstawienia murów z bramą, wieżą i basztami . W otwartej bramie widoczne jest przedstawienie lilii. Po bokach znajdują się przedstawienia szyszaków. Najstarszy znany herb pochodzi z pieczęci sekretnej z 1349 roku i posiada na otoku napis: SECRET CIVIT VREDEBERGK . Podobne przedstawienie znajduje się na pieczęci sekretnej z 1513 roku oraz na siedemnastowiecznym widoku miasta wykonanym w oficynie wydawniczej Mateusza Meriana Starszego.
W 1433 roku pod miastem stanęły wojska husyckie Jana Czapka wspierane przez oddział wojsk polskich dowodzony przez Piotra Szafrańca. Strzelce zostały opuszczone przez załogę wojsk zaciężnych i zdane były na własne siły. Najeźdźcy zaproponowali najpierw rozejm, jednak korzystając z osłabienia czujności obrońców wykonali podkop pod murami i zdobyli miasto, które następnie zostało splądrowane i spalone .
W okresie późnego średniowiecza, w związku z rozwojem sztuki wojennej, rozbudowano bramy o przedbramia złożone z szyi i bram przednich oraz przebudowano, nadbudowano i adaptowano jedną z baszt łupinowych na cele więzienia i następnie magazynu prochowego. Chodzi o tzw. Basztę Więzienną, przy której wybito z czasem także furtę służącą celom przeciwpożarowym. Również cztery inne baszty w południowo-wschodnim narożniku oraz po stronie zachodniej, sądząc na podstawie przekazów ikonograficznych, zostały zabudowane i nakryte dachami dwuspadowymi. Niestety, nie posiadamy żadnych informacji źródłowych lub przesłanek dotyczących ich szczególnej funkcji.
Fortyfikacje Strzelec najbardziej okazale prezentują się na sztychu Mateusza Meriana Starszego opublikowanym w 1652 roku we Frankfurcie nad Menem . W rzeczywistości wizerunek miasta został wykonany znacznie wcześniej, jak się przypuszcza, nawet przed 1632 rokiem, a więc przed zniszczeniami, jakie miały miejsce w trakcie wojny 30-letniej. Miasto ukazane od strony południowo-zachodniej było otoczone wałami i fosami oraz zwartym pierścieniem murów z bramami i basztami zaopatrzonymi w otwory strzelnicze. Brama Gorzowska nakryta jest stożkowym hełmem i połączona szyją z budynkiem przedbramia, z nieznanych przyczyn pozbawionego dachu. Brama Młyńska posiada dach dwuspadowy oraz szczyty ukształtowane schodkowo. W głębi panoramy widoczna jest górna partia Baszty Więziennej z ostrosłupowym hełmem i bocianim gniazdem. Niektóre baszty łupinowe posiadać musiały zadaszenie w formie dachu dwuspadowego z ceglanymi, schodkowymi szczytami po bokach. Wszystkie one pozostają jednak w stanie ruiny, będącej zapewne wynikiem braku troski władz, świadomych niewielkiej już przydatności militarnej średniowiecznych fortyfikacji, aniżeli zniszczeń wojennych.
W wyniku działań wojny trzydziestoletniej obok budynków użyteczności publicznej, zabudowy mieszkalnej i gospodarczej ucierpiały też bramy miejskie. Stan miasta i jego fortyfikacji opisuje kataster sporządzony w 1697 roku, w którym jest mowa o bramach miejskich oraz o trzynastu zniszczonych basztach łupinowych. Zniszczenia wojny trzydziestoletniej oraz pożarów, jakie nawiedzały miasto, widoczne są na rysunku Daniela Petzolda wykonanym w latach 1711-1715 . Datowanie tego widoku uściśla rozbiórka zwieńczenia Bramy Gorzowskiej przeprowadzona w 1711 roku. Panorama została ukazana od strony północno-wschodniej, zza Jeziora Górnego. Na pierwszym planie widoczna jest dekoracyjnie ukształtowana bryła Bramy Młyńskiej ze schodkowym szczytem i zachowanym przedbramiem oraz półotwarte baszty w paśmie murów miejskich. Nieco dalej, po stronie północnej ukazana została Baszta Więzienna z krenelażem i stożkowym hełmem, na którym znajduje się bocianie gniazdo. Po drugiej stronie miasta widoczna jest sylwetka bramy Gorzowskiej pozbawiona już wówczas hełmu. Mury miejskie wyposażone są dodatkowo od strony wschodniej w baszty nadwieszone na koronie murów (tzw. baszty wykuszowe).
Według relacji powstałej w tym samym czasie i sporządzonej przez profesora Christopha Beckmanna z Frankfurtu nad Odrą mury miejskie w Strzelcach były dobrze zachowane i stosunkowo wysokie. W opisie zwraca uwagę na zamurowane przejścia w bramach Gorzowskiej i Młyńskiej oraz dobry stan murów znajdujących się w ich sąsiedztwie.
Uzupełnieniem tych przekazów jest plan katastralny miasta wykreślony w 1721 roku przez inżyniera-geodetę (Landmesser) Rüdigera, który w latach 1720-1725 wykonał na zlecenie dworu berlińskiego 47 planów dla 19 miejscowości . Na planie Strzelec zaznaczony został pełen obwód murów wraz z bramami Gorzowską i Młyńską oraz ich przedbramiami. W linii murów zaznaczono trzydzieści sześć baszt, z których cztery w południowo-wschodnim odcinku są zamknięte, a także Basztę Więzienną. Ponadto na planie zaznaczono trzy miejsca, w których nastąpiło zniszczenie murów, zapewne wskutek zniszczeń wojennych lub zaniedbania, a w konsekwencji katastrofy budowlanej.
Wobec postępującej dewastacji oraz nieprzydatności do celów militarnych, fortyfikacje zaczęto stopniowo rozbierać i plantować. W 1730 roku założono przy Bramie Gorzowskiej plac ćwiczeń, a w 1736 roku w miejscu zniwelowanych wałów i zasypanej fosy – ogrody. Zarazem w związku z koniecznością budowy magazynu paszowego na potrzeby regimentu dragonów ze strzeleckiego garnizonu dokonano rozbiórki części baszt oraz wykorzystano materiał pochodzący z dokonanej wcześniej rozbiórki hełmu Bramy Gorzowskiej .
Jeszcze w trakcie wojny siedmioletniej wybudowano przed Bramą Gorzowską dodatkowe umocnienia, które nie przeszkodziły jednak w zajęciu miasta przez wojska rosyjskie w lipcu 1758 roku. Później fortyfikacje miejskie z militarnego punktu widzenia stały się zbędne, stąd też po zakończeniu wojny siedmioletniej nie było już zainteresowania w ich utrzymaniu we właściwym stanie.
Z czasem część baszt łupinowych zabudowano i adaptowano na cele mieszkalne dla robotników dniówkowych bądź służby członków Rady Miejskiej. Stanowili oni osobną grupę ludności miasta i byli pozbawieni pełnych praw mieszczańskich, w tym nie mogli hodować zwierząt, zakładać ogrodów i byli zobowiązani do utrzymywania ulicy przymurnej w należytym stanie. Zajmowali się przy tym sprzątaniem ulic, noszeniem wody dla potrzeb rajców oraz innymi wskazanymi przez władze pracami.
W 1780 roku kontynuowano rozbiórkę baszt łupinowych, a następnie umieszczono w murach przejścia przeciwpożarowe, w tym przejście przy Baszcie Więziennej. W XIX wieku kontynuowano zakładanie ogrodów na splantowanych terenach pofortecznych. W 1821 roku dokonano rozbiórki domu pisarzy oraz budynku przedbramia Bramy Gorzowskiej. Około 1864 roku rozpoczęto rozbiórkę górnych partii murów i baszt łupinowych, a w 1866 roku, w związku z utrudnieniami komunikacyjnymi oraz pogarszającym się stanem technicznym, ostatecznie rozebrano budynek Bramy Gorzowskiej. Budowla została jeszcze szczęśliwie utrwalona na dwóch fotografiach .
Kolejną ingerencją było przebicie w 1889 roku fragmentu murów w południowej części systemu fortyfikacji, spowodowane budową szkoły i koniecznością stworzenia przejazdu mającego na celu skomunikowanie miasta z jego południowym przedmieściem. Na czworobocznych, ceglanych filarach ustawionych po bokach przejazdu umieszczono ceramiczne wyobrażenia herbów miasta.
Do dnia dzisiejszego zachował się pierścień murów obronnych o długości 1640 metrów i zróżnicowanej wysokości, liczących od 3 do 8.5 metra. Zachowała się również Brama Młyńska, Baszta Więzienna oraz w paśmie murów trzydzieści sześć czworobocznych, półotwartych baszt łupinowych.
Po II wojnie światowej rozebrano ryglowe budynki mieszkalne i gospodarcze przylegające bezpośrednio do murów. Dokonano również korekty przebiegu szlaku komunikacyjnego przechodzącego przez miasto wraz z wyburzeniem fragmentów muru po stronie wschodniej. Wobec złego stanu technicznego, w kilku etapach przeprowadzono remont murów. Prace ostatecznie ukończono w 1980 roku. Natomiast w 2007 roku wymieniono pokrycie dachowe na Bramie Młyńskiej.
W ostatnim czasie wykonano specjalistyczną dokumentację stawiającą sobie za cel przywrócenie dawnego blasku średniowiecznym fortyfikacjom Strzelec Krajeńskich. Została ona poprzedzona wykonaniem ekspertyzy stanu technicznego, badań architektonicznych i badaniem zaprawy. W ramach projektu planuje się zabezpieczenie i odpowiednie wyeksponowanie murów wraz z basztami oraz dokonanie w oparciu o badania rekonstrukcji jednej z baszt łupinowych .
Bramy miejskie
Bramy miejskie zamykały dostęp do miasta i strzegły ważnych arterii komunikacyjnych. W przypadku Strzelec była to droga prowadząca z zachodu na wschód, zgodna z kierunkiem ekspansji margrabiów brandenburskich. Pierwotnie, jak się przyjmuje, po stronie wschodniej i zachodniej znajdowały się czworoboczne bramy z tarasami obserwacyjnymi zabezpieczonymi krenelażem i zwieńczonymi ostrosłupowymi hełmami. W kolejnych etapach budowle te zostały nadbudowane i stanowiły przykład tzw. bram szczytowych.
W Strzelcach mamy do czynienia z zachowaną do dnia dzisiejszego Bramą Młyńską oraz znaną z przekazów ikonograficznych i kartograficznych Bramą Gorzowską. Obie budowle posiadały po zewnętrznej stronie odkryty ganek z krenelażem oraz szyję łączącą przejazd bramny z budynkiem przedbramia.
Z bramami strzeleckimi związana jest interesująca legenda. W połowie XIV wieku Marchia Brandenburska była pogrążona w wojnie domowej wywołanej przez popleczników Fałszywego Waldemara, uzurpatora podającego się za zmarłego w 1318 roku margrabiego z dynastii askańskiej. Strzelce wraz z innymi miastami opowiedziały się za Wittelsbachami. Po przegranej Fałszywego Waldemara margrabia Ludwik na znak hańby nakazał w Strzelcach zamurować przejazdy bramne, a na elewacji Bramy Młyńskiej, przez którą przejeżdżał Fałszywy Waldemar, ułożyć z mocno wypalonej cegły literę „W” .
Brama Młyńska
Brama Młyńska , nazywana też Drezdenkowską lub Wschodnią, została wybudowana na początku XIV wieku w ramach zespołu fortyfikacji miejskich, prawdopodobnie w miejscu wcześniejszej kamiennej bramy miejskiej. Brama zlokalizowana została u wylotu historycznej ulicy Młyńskiej i strzegła traktu biegnącego po grobli usypanej między dwoma jeziorami miejskimi. W kolejnym etapie, po stronie wschodniej wieża bramna zabezpieczona została dodatkowo szyją z budynkiem przedbramia. Obiekty te widoczne są na nowożytnych panoramach Mateusza Meriana Starszego i Daniela Petzolda. Budowle te rozebrano w 1736 roku. Brama założona została na planie czworobocznym i wzniesiona u podstawy z nieobrobionego kamienia, a powyżej z cegły ceramicznej ułożonej w wątku wendyjskim na zaprawie wapiennej. Brama jest budowlą czterokondygnacyjną, prostopadłościenną, nakrytą dachem dwuspadowym. W przyziemiu bramy zlokalizowany jest przejazd z płytkimi wnękami, zabezpieczony pierwotnie od strony zewnętrznej kratą osadzoną na prowadnicy. Od strony wewnętrznej przejazdu zachowały się wysunięte z lica muru kamienie, stanowiące pierwotnie pionową blokadę drewnianych wierzei . W elewacji wschodniej, ponad ostrołuczną wnęką znajdował się pierwotnie odkryty ganek z krenelażem oraz zwieńczenie dekorowane blendami, fialami i sterczynami zdobionymi maswerkowo. W elewacji zachodniej na wysokości drugiej i trzeciej kondygnacji oraz w szczycie znajduje się kompozycja złożona z wąskich, obecnie tynkowanych blend, w obrębie których umieszczono otwory okienne. W elewacji północnej zachował się dansker w formie wykusza.
W latach 1915-1917 pomieszczenia bramne zostały adaptowane na muzeum regionalne, poprzez dodanie po stronie północnej ceglanego, modernistycznego budynku mieszczącego klatkę schodową. Realizacja została wykonana według projektu królewskiego radcy budowlanego Hugo Prejawy ze Strzelec. W tym też czasie zabudowano znajdujący się po zewnętrznej stronie budynku bramnego pokład obronny. Natomiast osłaniający go krenelaż wykorzystano do wprowadzenia trzech prostokątnych otworów okiennych .
Po 1945 roku mieściły się tutaj kolejno Miejski, a następnie Powiatowy Dom Kultury. Po remoncie bramy w latach 80. XX wieku znajduje się tutaj Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia. W 2007 roku wymieniono pokrycie dachowe i zamontowano od strony wschodniej blaszane rzygacze w formie smoczych głów.
Brama Gorzowska
Brama Gorzowska, nazywana też Brzozowską, została wzniesiona na początku XIV wieku po zachodniej stronie miasta, prawdopodobnie w miejscu wcześniejszej budowli bramnej. Była to budowla w formie prostopadłościennej wieży z ostrołucznie zamkniętym przejazdem bramnym. Brama została wzniesiona z kamienia i cegły ceramicznej na zaprawie wapiennej. Pierwotnie budowla zwieńczona była ostrosłupowym hełmem, rozebranym w 1711 roku w ramach remontu bramy, w miejsce którego wprowadzono dach dwuspadowy z naczółkami. Po zewnętrznej stronie fortyfikacji miejskich bramę wzmocniono szyją oraz przedbramiem. Budowla widoczna jest dobrze na sztychu wykonanym przez Mateusza Meriana Starszego i w mniejszym stopniu na rysunku Daniela Petzolda. W elewacji południowej bramy na panoramie Mateusza Meriana widoczny jest dansker w formie wykusza, co m.in. świadczy o przystosowaniu budowli do długotrwałej obrony. W murach szyi widoczne są otwory strzelnicze, a budynek przedbramia posiada formę prostopadłościenną nakrytą dachem dwuspadowym. Według fotografii wykonanej tuż przed jej rozbiórką elewacja wschodnia była trzykondygnacyjna, zdobiona w drugiej i trzeciej kondygnacji kompozycją złożoną z wąskich, ostrołucznie zamkniętych blend. Od strony zewnętrznej – zachodniej przejazd bramny zabezpieczony był opuszczaną broną na prowadnicy umieszczonej we wnęce zamkniętej odcinkiem łuku. W górnej partii elewacji wschodniej i zachodniej umieszczono tarczę zegarową. Budowla została rozebrana w kilku etapach. W 1821 roku wyburzono część zewnętrzną wraz z domem pisarzy bramnych, aby następnie w 1866 roku dokonać rozbiórki budynku bramnego.
Baszty
Ważnym elementem zespołu fortyfikacji miejskich były baszty łupinowe, nazywane niekiedy też czatowniami. W zespole średniowiecznych murów miejskich wzniesiono trzydzieści siedem baszt. Jedna z nich tzw. Baszta Więzienna, zlokalizowana po północnej stronie systemu fortyfikacji w okresie późnego średniowiecza została zabudowana i nadbudowana oraz zwieńczona stożkowym hełmem.
Baszty łupinowe to budowle założone na planie czworobocznym, regularnym bądź nieregularnym. Obiekty wzniesione zostały w ramach murów miejskich, ponad ich wysokość z wysunięciem przed ich lico zarówno po stronie zewnętrznej. Od strony wewnętrznej baszty pozostawały otwarte. Wewnątrz budowle podzielone były na dwie – trzy kondygnacje skomunikowane pomiędzy sobą za pomocą drabin. W ostatniej kondygnacji baszty musiały być skomunikowane z gankiem umieszczonym na murze obronnym.
W niektórych spośród baszt zachowały się odsadzki oraz otwory po belkach stropowych. W górnych kondygnacjach baszt umieszczono wąskie, rozglifione od wewnątrz otwory strzelnicze, zamknięte odcinkiem łuku. Otwory te sytuowano po jednym i rzadziej po dwa na dłuższych bokach, a także po jednym na krótkich bokach.
Przyjmuje się, że baszty pierwotnie były nakryte drewnianymi hurdycjami. W części baszt w późniejszym okresie pojawiło się zadaszenie (w formie wysokiego dachu namiotowego lub dwuspadowego) widoczne na nowożytnych widokach miasta. Baszty te posiadały trójkątne lub schodkowe szczyty, stanowiące pozostałości kalenicowych dachów.
Niektóre spośród baszt były również zabudowywane i nadbudowywane w okresie późnego średniowiecza oraz nowożytności. Najlepszym tego przykładem jest Baszta Więzienna, która została przebudowana i adaptowana do celów obserwacyjnych i obronnych, a także jako więzienie, a następnie magazyn prochu. W XVIII wieku, wobec znikomego znaczenia murów dla celów militarnych, część baszt została zabudowana na cele mieszkalne.
W Strzelcach znajdowały się ponadto tzw. baszty wykuszowe, zlokalizowane po stronie wschodniej (przez niektórych badaczy błędnie identyfikowane z bastejami), nadwieszone na koronie murów. Konstrukcje te nie zachowały się do dzisiejszych czasów i znane są jedynie z rysunku Daniela Petzolda.
Baszta Więzienna
Baszta Więzienna, nazywana też w różnych okresach czasu basztą Czarownic lub basztą Prochową, znajduje się w ramach zespołu fortyfikacji miejskich po północnej stronie średniowiecznego miasta. Budowla wzniesiona została w końcu XIII wieku jako baszta łupinowa, a następnie, w drugiej połowie XIV lub na początku XV wieku, została przebudowana i nadbudowana .
Obiekt założony jest na planie czworobocznym, zbliżonym do kwadratu. Baszta w dolnej partii posiada formę prostopadłościenną, przechodząc powyżej za pomocą narożnych tromp – w formę spłaszczonego walca. W zwieńczeniu znajduje się platforma widokowa oraz stożkowy, ceramiczny hełm z chorągiewką pogodową. W elewacji północnej umieszczono dekorację złożoną z odcinkowo zamkniętych blend w układzie triforialnym, z których środkowa pierwotnie pełniła funkcję strzelnicy. Wnętrze podzielone zostało na trzy kondygnacje skomunikowane drewnianymi schodami. W obrębie każdej z nich znajduje się po jednym pomieszczeniu doświetlonym wąskimi oknami. W XVII wieku w baszcie mieściło się więzienie, zlokalizowane w przyziemiu budowli, a następnie magazyn prochu.
W 1783 roku w sąsiedztwie Baszty Więziennej wybito w murze miejskim przejazd nazywano Bramą Pożarową. Od 1821 roku, kiedy przystosowano ją do ruchu kołowego, otrzymała miano Nowej Bramy. Zapewniała ona komunikację między ogrodami i budynkami gospodarczymi a ulicą Wieżową prowadzącą do kwartału kościelnego i dalej do rynku.
W latach 1900-1910 baszta przeszła kompleksowy remont polegający na uzupełnieniu ubytków cegieł oraz spoinowaniu. Podobny zakres prac przeprowadzono w 1990 roku. Obiekt, niestety, nie jest obecnie użytkowany.
Z Basztą Więzienną związana jest miejscowa legenda. W XVI wieku, w czasach procesów o czary i prześladowań czarownic w ścianie budowli wmurować miano spopielone szczątki czarownicy. Od tego czasu w baszcie zbierają się upiory, które hałasują nocą, straszą i prześladują przechodniów .
Mury obronne
Mury, pozostające w ścisłym związku z bramami i basztami, zostały wzniesione z nieobrobionych i częściowo łamanych kamieni polnych układanych w warstwach o szerokości 60-120 cm, wyrównywanych kamiennymi okrzeskami i spajanych zaprawą wapienną koloru szaro-kremowego z widocznymi drobinkami wapna. Miąższ muru stanowi gruz kamienny spojony zaprawą wapienną. Mury posiadają u podstawy szerokość około 160 cm i prawdopodobnie były wzniesione na wysokość od 8 do 10 metrów. Obecnie najwyższy zachowany odcinek murów posiada 8.5 metra wysokości.
Prawdopodobnie mury w górnej partii posiadały po stronie wewnętrznej drewniany pomost-odkryty lub zadaszony ganek pełniący funkcje komunikacyjne oraz sądząc na podstawie nowożytnych widokach miasta, otworach strzelniczych umieszczonych w górnych partiach muru, umożliwiający rażenie przeciwnika z proc, łuków i kusz, a następnie za pomocą broni palnej. W wyniku remontów i modernizacji prowadzonych w średniowieczu, a następnie w okresie nowożytnym górna partia murów została wzmocniona materiałem ceglanym w wątku polskim. Świadczy o tym zachowany fragmentarycznie północno-zachodni odcinek fortyfikacji. Po wojnie 30-letniej, wobec znikomej wartości militarnej, wzdłuż murów oraz niekiedy w obrębie baszt łupinowych posadowiono ryglowe budynki mieszkalne i gospodarcze, których relikty zostały rozebrane w latach 60. XX wieku.
Wały ziemne i fosa
Ziemne obwałowania i fosa stanowiły zewnętrzną partię średniowiecznych fortyfikacji miejskich. Zadaniem ich było utrudnienie oblegającym dostępu do murów. Być może były one dodatkowo wzmocnione drewnianą palisadą. Niezwykle istotnym elementem z punktu widzenia obronności była podwójna fosa, zasilana wodami jezior Górnego i Dolnego. Ziemia wybierana podczas jej budowy służyła zarazem do wznoszenia obwałowań wzdłuż brzegów. Niestety, brak jest danych dotyczących szerokości i głębokości koryt fosy. Prawdopodobnie miały one do 10 metrów szerokości i musiały być na tyle głębokie, by nie dochodziło do ich zamulenia oraz zarastania. Zarazem, jak się przypuszcza, dla regulacji przepływu wody fosy były zaopatrzone w system śluz. W 1736 roku rozpoczęto plantowanie fosy i wałów, których relikty są obecnie czytelne jedynie fragmentarycznie. Przyczyną zasypania fosy obok względów funkcjonalnych mogły być również względy sanitarne.
Literatura (w wyborze):
T. Andrzejewski, Z. Szukiełowicz, Mury obronne Kożuchowa, Kożuchów 2008.
F. R. Barran, Stadte – Atlas Ostbrandenburg mit den früher brandenburgischen Landkreisen Arnswalde und Friedeberg Nm., Leer 1990.
T. Byczko, Strzelce Krajeńskie, [w:] Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), pod red. Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki, Zielona Góra 1967.
G. Graliński, Strzelce Krajeńskie. Friedeberg (Neumark). Historia jednego miasta, Strzelce Krajeńskie 2005.
B. Guerquin, Próba ustalenia kierunków w studiach nad średniowiecznymi fortyfikacjami miejskimi w Polsce, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” t 6, 1961, z. 1.
S. Kowalski, Zabytki Środkowego Nadodrza. Katalog architektury i urbanistyki, Zielona Góra 1976.
S. Kowalski, Mury obronne Zielonej Góry, Zielona Góra 2002.
Kreis Friedeberg Neumark. Erinnerungen an Unsere Heimat in Wort und Bild, Hrsg. W. Krupinski, Pinneberg 1989.
E. Lukas, Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1975.
K. Michałowicz, Fortyfikacje miejskie na pograniczu wielkopolsko-marchijskim. Wstęp do badań, [w:] Ziemia międzyrzecka w przeszłości, t. VII, Międzyrzecz 2009.
P. v. Niessen, Geschichte der Neumark im Zeitalter ihrer Entstehung und Besiedlung, von den altesten Zeiten bis zum Aussterben der Askanier. Landsberg 1905.
H. Prejawa, Das Mühlenthor in Friedeberg Nm., „Heimatkalender für das Kreis Friedeberg N/M.“ 1918.
W. Strzyżewski, Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999.
C. Treu, Geschichte der Stadt Friedeberg in der Neumark und des Landes Friedeberg, Friedeberg 1865.
Dokumentacje konserwatorskie:
Wyniki badań architektonicznych miejskich murów obronnych w Strzelcach Krajeńskich. Dr inż. arch. M. Małachowicz, mgr inż. arch. M. Małachowicz, Wrocław – Strzelce Krajeńskie IV – XI 2008.
Projekt wykonawczy renowacji murów obronnych wraz z zagospodarowaniem terenów przyległych w Strzelcach Krajeńskich. Tom I-IV. Dr inż. arch. M. Małachowicz, mgr inż. arch. M. Małachowicz, Wrocław X 2008.
A. Kaczmarek-Dębska. Karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa. Mury obronne w Strzelcach Krajeńskich. Gorzów Wlkp. 2007.
