Kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Gralewie gm. Santok, pow. gorzowski
Gralewo, położone przy drodze prowadzącej z Gorzowa do Drezdenka, pierwotnie posiadało układ owalnicowy z czasem nieco zatarty. Kościół wzniesiono na nawsiu, w centrum miejscowości, na sztucznym wyniesieniu. Plac przykościelny, pełniący niegdyś rolę cmentarza, obecnie jest uporządkowany i ogrodzony murem kamienno-ceglanym. Na granicy działki rośnie starodrzew. Tuż przy kościele w 1971 r. ustawiono krzyż misyjny.
Historia własności Gralewa jest zawiła. Pierwszą wiadomość o osadzie zawiera dokument z 1337 r., wskazujący iż była ona majątkiem rycerskim. Od XIV do XIX w. dobra nieustannie zmieniały właścicieli. Wśród licznych rodów należy wymienić: von Mathwick, Zinnichtz, Scheningk, von der Martwiz, von Rufen, von Rülicke, von der Borne, Gramm, von Brand. Od roku 1918 do końca II wojny światowej jedynymi władającymi wsią byli przedstawiciele rodziny Honig.
W 1708 r. wzniesiono w Gralewie obecną świątynię. Jest ona jednym z nielicznych przykładów budowli sakralnych na naszych terenach, której budowniczego możemy określić. Jej twórcą był mistrz ciesielski Adam Kinitz pochodzący z Barlinka. Na jednej z belek istnieje inskrypcja z jego nazwiskiem i datą powstania kościoła. Osiemnastowieczną świątynię wzniesiono na miejscu starszej, prawdopodobnie rozebranej. W 1780 r. budowlę powiększono o wieżę,początkowo nieco niższą od obecnej i krytą dachem dwu- lub czterospadowym. W 1900 r. wzbogacono ją ośmioboczną latarnią ze strzelistym hełmem. Zakrystię dostawiono w 1928 r. Z roku 1934 pochodzi informacja o remoncie ołtarza.
Kościół w Gralewie założony został na planie prostokąta zamkniętego wielobocznie w części prezbiterialnej. Do korpusu, od strony zachodniej, przylega wieża, założona na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu. Po obu stronach nawy dostawiono dwie przybudówki o funkcji kruchty i pomieszczenia gospodarczego. Od strony północnej, pomiędzy kruchtą i korpusem dobudowano murowaną zakrystię. Korpus świątyni nakryty został dachem dwuspadowym, przechodzącym w wielospadowy w części prezbiterialnej. Kruchtę i zakrystię zamknięto jednym dachem trójspadowym. Dach trójspadowy założono także nad pomieszczeniem gospodarczym. Wieżę zwieńczono płaskim dachem czterospadowym, nad którym umieszczono ośmioboczną ślepą latarnię ze strzelistym hełmem. Elewacje kościoła, z wyjątkiem całkowicie otynkowanych kruchty i zakrystii, organizuje szkieletowy układ konstrukcyjny, na który składają się, poza podstawowymi elementami – słupami i ryglami zastrzały – pojedyncze i w formę krzyży św. Andrzeja.
Salowe wnętrze kościoła wzbogacone zostało głęboką emporą obecnie zachowaną tylko przy ścianie zachodniej, pierwotnie obiegającą wnętrze dookoła. Na uwagę zasługuje jednak przede wszystkim rozwiązanie stropu. Budowlę zamknięto stropem belkowym nagim z powałą deskową. Brzegi belek sfazowano. Dodatkowo wprowadzono biegnący przez środek kościoła podciąg, na którym, w obrębie tzw. dzwona, wycięto datę budowy obiektu: 22 MAY 1708.
Najcenniejszym elementem wyposażenia kościoła jest ołtarz pochodzący zapewne z wcześniejszej świątyni, datowany na XVI w. Z pierwszej ćwierci XVIII w. pochodzi barokowa ambona, która pierwotnie, zgodnie z dyspozycją wnętrz protestanckich, usytuowana była w pobliży ołtarza. W XIX w. wprowadzono do wnętrza fisharmonię wykonaną w Berlinie przez firmę J. Straube & Co.
Świątynię w Gralewie poświęcono dla potrzeb liturgii katolickiej 14 września 1946 r. Bezpośrednio po wojnie nie podejmowano przy zabytku znaczących prac. Posiadamy jedynie informacje na temat wymiany stolarki okiennej i posadzki ceramicznej. Ponadto wnętrze dostosowano do potrzeb rytu katolickiego usuwając empory boczne a także zmieniając usytuowanie ołtarza, ławek i ambony. W latach 1997-2000 przeprowadzony został remont kapitalny świątyni, a latach ostatnich, z inicjatywy córki ostatniego pastora w Gralewie, odnowiono organy Sauera.
