Wstęp
Kościół w Kalsku został zbudowany w latach 1692-1693. Powstał w tzw. zdwojonej konstrukcji ścian, inaczej zwanej również przysłupową. Ściany wewnętrzne tworzą bierwiona, które od zewnątrz objęte zostały szkieletem, którego słupy dźwigają ciężar dachu i wieży. Obiekt wpisany został do rejestru zabytków w 1992 r .
Dzieje budowy kościoła oraz relacje między konstrukcją zrębową i szkieletową zostały odnotowane w literaturze, między innymi w katalogu Małgorzaty Szymańskiej-Dereń , szerzej zaś omówiono je w monografii kościołów o zdwojonej konstrukcji ścian na terenie Wielkopolski autorstwa Aleksandra Jankowskiego . Badacz ten przedstawił definicje i typologie konstrukcji przysłupowych występujących w literaturze niemiecko- i polskojęzycznej . W kontekście interesującego nas zabytku przeanalizował materialną substancję tylko pod jednym aspektem – połączenia belki wiązarowej z oczepem wieńca i szkieletu. Na tej podstawie wysnuł wniosek o pierwotności obu konstrukcji.
W 2017 r. autorzy niniejszego tekstu na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze wykonali badania architektoniczne świątyni . Celem niniejszego tekstu jest ich podsumowanie, z naciskiem na prezentację historii przekształceń budowlanych. Szczegółowe omówienie analizy konstrukcji wraz z charakterystyką XVII-wiecznej techniki ciesielskiej przestawione zostało już w innym artykule .
Zakres rzeczowy przeprowadzonych badań dotyczył konstrukcji szkieletowej ścian zewnętrznych, konstrukcji zrębowej ścian wewnętrznych, konstrukcji dachowej nad nawą i prezbiterium oraz konstrukcji wieży nad nawą. Murowana zakrystia i murowana kruchta są otynkowane od zewnątrz i wewnątrz, co uniemożliwiło ich przebadanie metodami nieniszczącymi. Z powodu braku dostępu z analizy wyłączono również konstrukcję szkieletową ściany zachodniej, hełm wieży oraz ścianę północną prezbiterium. Zostały one jednak uwzględnione w rozwarstwieniu chronologicznym na podstawie analizy literatury.
W sensie merytorycznym badania architektoniczne objęły: analizę (układów konstrukcyjnych, złącz ciesielskich, budulca i jego obróbki, systemów ciesielskich znaków
montażowych oraz materiałów zastosowanych do wypełnienia pól szkieletu), chronologiczne rozwarstwienie (na postawie analizy zastanej materialnej substancji kościoła i literatury) oraz teoretyczną rekonstrukcję rysunkową pierwotnego wyglądu architektonicznego kościoła w rzucie i wybranej elewacji.
Kościół w Kalsku został zbudowany w latach 1692-1693. Powstał w tzw. zdwojonej konstrukcji ścian, inaczej zwanej również przysłupową. Ściany wewnętrzne tworzą bierwiona, które od zewnątrz objęte zostały szkieletem, którego słupy dźwigają ciężar dachu i wieży. Obiekt wpisany został do rejestru zabytków w 1992 r .
Dzieje budowy kościoła oraz relacje między konstrukcją zrębową i szkieletową zostały odnotowane w literaturze, między innymi w katalogu Małgorzaty Szymańskiej-Dereń , szerzej zaś omówiono je w monografii kościołów o zdwojonej konstrukcji ścian na terenie Wielkopolski autorstwa Aleksandra Jankowskiego . Badacz ten przedstawił definicje i typologie konstrukcji przysłupowych występujących w literaturze niemiecko- i polskojęzycznej . W kontekście interesującego nas zabytku przeanalizował materialną substancję tylko pod jednym aspektem – połączenia belki wiązarowej z oczepem wieńca i szkieletu. Na tej podstawie wysnuł wniosek o pierwotności obu konstrukcji.
W 2017 r. autorzy niniejszego tekstu na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze wykonali badania architektoniczne świątyni . Celem niniejszego tekstu jest ich podsumowanie, z naciskiem na prezentację historii przekształceń budowlanych. Szczegółowe omówienie analizy konstrukcji wraz z charakterystyką XVII-wiecznej techniki ciesielskiej przestawione zostało już w innym artykule .
Zakres rzeczowy przeprowadzonych badań dotyczył konstrukcji szkieletowej ścian zewnętrznych, konstrukcji zrębowej ścian wewnętrznych, konstrukcji dachowej nad nawą i prezbiterium oraz konstrukcji wieży nad nawą. Murowana zakrystia i murowana kruchta są otynkowane od zewnątrz i wewnątrz, co uniemożliwiło ich przebadanie metodami nieniszczącymi. Z powodu braku dostępu z analizy wyłączono również konstrukcję szkieletową ściany zachodniej, hełm wieży oraz ścianę północną prezbiterium. Zostały one jednak uwzględnione w rozwarstwieniu chronologicznym na podstawie analizy literatury.
W sensie merytorycznym badania architektoniczne objęły: analizę (układów konstrukcyjnych, złącz ciesielskich, budulca i jego obróbki, systemów ciesielskich znaków
montażowych oraz materiałów zastosowanych do wypełnienia pól szkieletu), chronologiczne rozwarstwienie (na postawie analizy zastanej materialnej substancji kościoła i literatury) oraz teoretyczną rekonstrukcję rysunkową pierwotnego wyglądu architektonicznego kościoła w rzucie i wybranej elewacji.
Krótka prezentacja świątyni
Kościół zlokalizowany jest na obszarze wsi Kalsko, w jej północno-wschodniej części, na niewielkim wzniesieniu terenu ogrodzonego kamiennym murem. Orientowany kościół wzniesiono jako jednonawowy z wyodrębnionym prezbiterium (il. 1, 2). Nawa o kształcie zbliżonym do kwadratu, prezbiterium o kształcie zbliżonym do kwadratu zamkniętego trójbocznie od wschodu. Od północy przylega do prezbiterium prostokąta w rzucie zakrystia z wejściem od zachodu, a od zachodu nawy kruchta, na planie zbliżonym do kwadratu, także z wejściem od zachodu.
Nawa i prezbiterium o równej wysokości są przekryte odrębnymi dachami dwuspadowymi. Dach nad prezbiterium jest nieco niższy, a jego północna połać przedłużona na zakrystię. Kwadratowa w rzucie wieża przewyższa kalenicę dachu nad nawą. Jest ona kryta dachem baniastym z ośmioboczną latarnią i hełmem cebulastym zakończonym gałką, chorągiewką (z datą 1693) i krzyżem. Kruchta znacznie niższa od nawy, przykryta jest niskim dachem dwuspadowym.
W elewacjach korpusu kościoła konstrukcja szkieletowa po stronie zachodniej jest odeskowana w ścianie i szczycie, a w pozostałych ścianach widoczna. Główne słupy dzielą poszczególne elewacje na szerokie i wąskie przęsła, które występują przeważnie na zmianę. Dalsze podziały na pola szkieletu utworzone są przez podwalinę, rygle i oczep, przez słupy pośrednie i oboknie oraz przez miecze i zastrzały. Okna rozmieszczono regularnie w polach wąskich przęseł w elewacjach południowej i północnej nawy i prezbiterium oraz w szerokich przęsłach w przypadku trójbocznie zamkniętej części prezbiterium. Elewacje przybudówki, czyli zakrystii po stronie północnej prezbiterium i kruchty po stronie zachodniej nawy, są otynkowane. Wnętrze kościoła z widoczną konstrukcją zrębową podzielone jest na nawę z zachodnią emporą organową i prezbiterium (fot. 3, 4). Do nawy prowadzi główne wejście przez kruchtę od zachodu. W południowej ścianie nawy widoczne drugie wejście, obecnie zamknięte. Do prezbiterium prowadzi bezpośrednie wejście przez zakrystię po stronie północnej. W południo-zachodnim narożniku znajdują się schody prowadzące na emporę, a na niej kolejne schody na więźbę. Na belce tęczowej widnieje data 1692. Najważniejsze wyposażenie kościoła to główny ołtarz XIX-wieczny, dwa barokowe ołtarze boczne oraz barokowy prospekt organowy. Kościół wykonano zasadniczo w tzw. konstrukcji przysłupowej, przy której zewnętrzne ściany szkieletowe otaczają wewnętrzną konstrukcję zrębową i uwolnią ją od ciężaru dachu. Ściana zachodnia jest odeskowana, w pozostałych ścianach widoczna jest konstrukcja szkieletowa z wypełnieniem ceglanym. Zakrystia i kruchta o konstrukcji murowanej.
Kościół zlokalizowany jest na obszarze wsi Kalsko, w jej północno-wschodniej części, na niewielkim wzniesieniu terenu ogrodzonego kamiennym murem. Orientowany kościół wzniesiono jako jednonawowy z wyodrębnionym prezbiterium (il. 1, 2). Nawa o kształcie zbliżonym do kwadratu, prezbiterium o kształcie zbliżonym do kwadratu zamkniętego trójbocznie od wschodu. Od północy przylega do prezbiterium prostokąta w rzucie zakrystia z wejściem od zachodu, a od zachodu nawy kruchta, na planie zbliżonym do kwadratu, także z wejściem od zachodu.
Nawa i prezbiterium o równej wysokości są przekryte odrębnymi dachami dwuspadowymi. Dach nad prezbiterium jest nieco niższy, a jego północna połać przedłużona na zakrystię. Kwadratowa w rzucie wieża przewyższa kalenicę dachu nad nawą. Jest ona kryta dachem baniastym z ośmioboczną latarnią i hełmem cebulastym zakończonym gałką, chorągiewką (z datą 1693) i krzyżem. Kruchta znacznie niższa od nawy, przykryta jest niskim dachem dwuspadowym.
W elewacjach korpusu kościoła konstrukcja szkieletowa po stronie zachodniej jest odeskowana w ścianie i szczycie, a w pozostałych ścianach widoczna. Główne słupy dzielą poszczególne elewacje na szerokie i wąskie przęsła, które występują przeważnie na zmianę. Dalsze podziały na pola szkieletu utworzone są przez podwalinę, rygle i oczep, przez słupy pośrednie i oboknie oraz przez miecze i zastrzały. Okna rozmieszczono regularnie w polach wąskich przęseł w elewacjach południowej i północnej nawy i prezbiterium oraz w szerokich przęsłach w przypadku trójbocznie zamkniętej części prezbiterium. Elewacje przybudówki, czyli zakrystii po stronie północnej prezbiterium i kruchty po stronie zachodniej nawy, są otynkowane. Wnętrze kościoła z widoczną konstrukcją zrębową podzielone jest na nawę z zachodnią emporą organową i prezbiterium (fot. 3, 4). Do nawy prowadzi główne wejście przez kruchtę od zachodu. W południowej ścianie nawy widoczne drugie wejście, obecnie zamknięte. Do prezbiterium prowadzi bezpośrednie wejście przez zakrystię po stronie północnej. W południo-zachodnim narożniku znajdują się schody prowadzące na emporę, a na niej kolejne schody na więźbę. Na belce tęczowej widnieje data 1692. Najważniejsze wyposażenie kościoła to główny ołtarz XIX-wieczny, dwa barokowe ołtarze boczne oraz barokowy prospekt organowy. Kościół wykonano zasadniczo w tzw. konstrukcji przysłupowej, przy której zewnętrzne ściany szkieletowe otaczają wewnętrzną konstrukcję zrębową i uwolnią ją od ciężaru dachu. Ściana zachodnia jest odeskowana, w pozostałych ścianach widoczna jest konstrukcja szkieletowa z wypełnieniem ceglanym. Zakrystia i kruchta o konstrukcji murowanej.
Rozwarstwienie chronologiczne (il. 5-11)
Analiza zastanej materialnej substancji kościoła w połączeniu ze studium literatury pozwoliła na wyodrębnienie 4 faz budowlanych, które zostaną przedstawione poniżej. Nie wszystkie elementy udało się wydatować. Poświęcono im odrębny akapit na końcu.
Analiza zastanej materialnej substancji kościoła w połączeniu ze studium literatury pozwoliła na wyodrębnienie 4 faz budowlanych, które zostaną przedstawione poniżej. Nie wszystkie elementy udało się wydatować. Poświęcono im odrębny akapit na końcu.
I faza – budowa kościoła w latach 1692-1693
Bezspornie okres budowy kościoła przepada na lata 1692-1693. Okres ten wynika z inskrypcji w kościele: data 1692 widnieje na łuku tęczy, data 1693 na wiatrowskazie. W 2019 r. prof. Tomasz Ważny wykonał badania dendrochronologiczne, które ostatecznie potwierdziły to datowanie .
W dotychczasowym stanie badań niektórzy badacze wiązali z tą datą jedynie budowę konstrukcji zębowej , inni wnioskowali, że w tym czasie powstała od razu konstrukcja przysłupowa . Brak jakichkolwiek śladów po ewentualnej zmianie konstrukcji w postaci wycięć po złączach ciesielskich lub dyblach na oczepach konstrukcji zrębowej potwierdza wniosek A. Jankowskiego o pierwotnie zdwojonej konstrukcji ścian .
Z pierwszą fazą budowy kościoła można zatem powiązać większość zastanej substancji korpusu kościoła. Należą do niej: wszystkie bierwiona wewnętrznej konstrukcji zrębowej, konstrukcja empory zachodniej, wszystkie elementy konstrukcji szkieletowej powyżej podwalin (słupy, rygle i zastrzały) z wyjątkiem jednego słupa i trzech rygli w obrębie pierwotnego wejścia do kościoła w południowej ścianie nawy, prawie wszystkie elementy konstrukcji więźby nad nawą i prezbiterium oraz prawie wszystkie elementy konstrukcji wieży do poziomu hełmu.
Powołując się na źródła, A. Jankowski wnioskuje z kolej, że przed 1787 rokiem przeprowadzono remont konstrukcji szkieletowej i więźby. Badania materialnej substancji nie pozwoliły na uchwycenie zakresu tego remontu. Być może dotyczył on jedynie wymiany pokrycia dachowego i naprawy dolnych fragmentów konstrukcji szkieletowej w obrębie podwaliny, naprawionych po raz kolejny w późniejszych okresach.
Bezspornie okres budowy kościoła przepada na lata 1692-1693. Okres ten wynika z inskrypcji w kościele: data 1692 widnieje na łuku tęczy, data 1693 na wiatrowskazie. W 2019 r. prof. Tomasz Ważny wykonał badania dendrochronologiczne, które ostatecznie potwierdziły to datowanie .
W dotychczasowym stanie badań niektórzy badacze wiązali z tą datą jedynie budowę konstrukcji zębowej , inni wnioskowali, że w tym czasie powstała od razu konstrukcja przysłupowa . Brak jakichkolwiek śladów po ewentualnej zmianie konstrukcji w postaci wycięć po złączach ciesielskich lub dyblach na oczepach konstrukcji zrębowej potwierdza wniosek A. Jankowskiego o pierwotnie zdwojonej konstrukcji ścian .
Z pierwszą fazą budowy kościoła można zatem powiązać większość zastanej substancji korpusu kościoła. Należą do niej: wszystkie bierwiona wewnętrznej konstrukcji zrębowej, konstrukcja empory zachodniej, wszystkie elementy konstrukcji szkieletowej powyżej podwalin (słupy, rygle i zastrzały) z wyjątkiem jednego słupa i trzech rygli w obrębie pierwotnego wejścia do kościoła w południowej ścianie nawy, prawie wszystkie elementy konstrukcji więźby nad nawą i prezbiterium oraz prawie wszystkie elementy konstrukcji wieży do poziomu hełmu.
Powołując się na źródła, A. Jankowski wnioskuje z kolej, że przed 1787 rokiem przeprowadzono remont konstrukcji szkieletowej i więźby. Badania materialnej substancji nie pozwoliły na uchwycenie zakresu tego remontu. Być może dotyczył on jedynie wymiany pokrycia dachowego i naprawy dolnych fragmentów konstrukcji szkieletowej w obrębie podwaliny, naprawionych po raz kolejny w późniejszych okresach.
II faza – 3. ćwierć XIX wieku
Do połowy XIX wieku więźba dachowa pokryta była gontami . W trzeciej ćwierci XIX wieku otrzymała nowe pokrycie dachowe z karpiówek . Było ono zdecydowanie cięższe, zapewne wtedy wprowadzono dodatkowe krokwie w obrębie trójbocznego zamknięcia prezbiterium, a także dodatkowe łaty-krowie pomiędzy niektórymi wiązarami (obecnie zachowane między pierwszymi wiązarami od zachodu). Prawdopodobnie w tym czasie wymieniono także ostatnią belkę wiązarową prezbiterium przed nawą, która wyróżnia się od pozostałych między innymi odmienną obróbką . Wieża otrzymała w tej fazie pokrycie z blachy .
Do połowy XIX wieku więźba dachowa pokryta była gontami . W trzeciej ćwierci XIX wieku otrzymała nowe pokrycie dachowe z karpiówek . Było ono zdecydowanie cięższe, zapewne wtedy wprowadzono dodatkowe krokwie w obrębie trójbocznego zamknięcia prezbiterium, a także dodatkowe łaty-krowie pomiędzy niektórymi wiązarami (obecnie zachowane między pierwszymi wiązarami od zachodu). Prawdopodobnie w tym czasie wymieniono także ostatnią belkę wiązarową prezbiterium przed nawą, która wyróżnia się od pozostałych między innymi odmienną obróbką . Wieża otrzymała w tej fazie pokrycie z blachy .
III faza – koniec XIX wieku
Zgodnie z danymi zaczerpniętymi z literatury, pod koniec XIX wieku miał miejsce obszerny remont kościoła . Informacja ta pokrywa się z wynikami badań architektonicznych. W czasie tym usunięto dolne bierwiona konstrukcji zrębowej oraz pierwotną konstrukcję szkieletową (również w obrębie dolnych pól), wykonując pod nimi nowy fundament. Wprowadzono nowe podwaliny w nawie i prezbiterium z wyjątkiem ściany północnej nawy, gdzie dolne rygle konstrukcji szkieletowej spoczywają bezpośrednio na fundamencie. Zmieniono wypełnienia pól z glinianych szczap na cegłę . Na miejscu starej, szkieletowej zakrystii, postawiono nową murowaną, przy równoczesnym usunięciu ściany szkieletowej prezbiterium w obrębie zakrystii. Zamknięto dawne wejście do nawy w ścianie południowej. W miejscu tym zmieniono także układ konstrukcji szkieletowej. Zmiany te prawdopodobnie łączyły się z likwidacją kruchty o konstrukcji szkieletowej przed tym wejściem (il.12). W czasie tym wymianie uległa również stolarka okienna.
Zgodnie z danymi zaczerpniętymi z literatury, pod koniec XIX wieku miał miejsce obszerny remont kościoła . Informacja ta pokrywa się z wynikami badań architektonicznych. W czasie tym usunięto dolne bierwiona konstrukcji zrębowej oraz pierwotną konstrukcję szkieletową (również w obrębie dolnych pól), wykonując pod nimi nowy fundament. Wprowadzono nowe podwaliny w nawie i prezbiterium z wyjątkiem ściany północnej nawy, gdzie dolne rygle konstrukcji szkieletowej spoczywają bezpośrednio na fundamencie. Zmieniono wypełnienia pól z glinianych szczap na cegłę . Na miejscu starej, szkieletowej zakrystii, postawiono nową murowaną, przy równoczesnym usunięciu ściany szkieletowej prezbiterium w obrębie zakrystii. Zamknięto dawne wejście do nawy w ścianie południowej. W miejscu tym zmieniono także układ konstrukcji szkieletowej. Zmiany te prawdopodobnie łączyły się z likwidacją kruchty o konstrukcji szkieletowej przed tym wejściem (il.12). W czasie tym wymianie uległa również stolarka okienna.
IV faza – druga połowa XX wieku
Kolejna i ostatnia faza dotyczy już okresu powojennego. W latach 60. zastąpiono kruchtę o konstrukcji szkieletowej nową murowaną. W latach 80. przełożono dachówki i odnowiono tynki zewnętrzne . Z okazji ich wymiany prawdopodobnie usunięto zniszczone powierzchnie elementów konstrukcyjnych i wstawiono bale wzmacniające, widoczne na wszystkich ścianach eksponowanej konstrukcji szkieletowej (il. 13).
Kolejna i ostatnia faza dotyczy już okresu powojennego. W latach 60. zastąpiono kruchtę o konstrukcji szkieletowej nową murowaną. W latach 80. przełożono dachówki i odnowiono tynki zewnętrzne . Z okazji ich wymiany prawdopodobnie usunięto zniszczone powierzchnie elementów konstrukcyjnych i wstawiono bale wzmacniające, widoczne na wszystkich ścianach eksponowanej konstrukcji szkieletowej (il. 13).
Elementy wtórne niedatowane
Niektóre elementy uznano w wyniku badań architektonicznych jako wtórne. Jednak brak dokładniejszych informacji nie pozwolił na ich datowanie. Do takich należy konstrukcja wzmacniająca ściany zachodniej w obrębie wieży. Ich elementy nie wykazują śladów zwietrzenia, co sugeruje, że może ona pochodzić z XX wieku . Wtórne są także łaty-krokwie między wiązarami dachowymi po stronie zachodniej. Być może pochodzą one z okresu ostatniej wymiany pokrycia dachowego. Wtórny charakter mają także schody oraz bariery zachodniej empory organowej oraz otwór okienny w ścianie zachodniej na wysokości empory organowej.
Niektóre elementy uznano w wyniku badań architektonicznych jako wtórne. Jednak brak dokładniejszych informacji nie pozwolił na ich datowanie. Do takich należy konstrukcja wzmacniająca ściany zachodniej w obrębie wieży. Ich elementy nie wykazują śladów zwietrzenia, co sugeruje, że może ona pochodzić z XX wieku . Wtórne są także łaty-krokwie między wiązarami dachowymi po stronie zachodniej. Być może pochodzą one z okresu ostatniej wymiany pokrycia dachowego. Wtórny charakter mają także schody oraz bariery zachodniej empory organowej oraz otwór okienny w ścianie zachodniej na wysokości empory organowej.
Rekonstrukcja
Na podstawie analizy i rozwarstwienia podjęto także próbę rekonstrukcji rzutu przyziemia i widoku elewacji południowej świątyni. Badania wykazały, że był to kościół jednonawowy z zawężonym i trójbocznie zamkniętym prezbiterium o konstrukcji przysłupowej. Prowadziły do niego trzy wejścia. Pierwsze, główne, w ścianie zachodniej nawy. Drugie boczne, w ścianie południowej nawy oraz trzecie w ścianie północnej prezbiterium.
Do głównego korpusu przylegały trzy dobudówki przed wejściami: zakrystia po stronie północnej oraz kruchta po stronie zachodniej i południowej. Szczegóły ich kształtu architektonicznego i konstrukcji szkieletowej nie udało się ustalić z powodu braku materialnych śladów . Tak jak obecnie, nawa i prezbiterium były przykryte dachami dwuspadowymi, z których dach nad prezbiterium był nieco węższy i niższy, z trójpołaciowym zamknięciem od wschodu. Wieża czworoboczna była wbudowana w zachodnią partię korpusu, znacznie wyższa od dachu nad nawą i zwieńczona hełmem. Szkielet zewnętrzny charakteryzował się rytmicznym podziałem ścian poprzez słupy główne tworzące szerokie i wąskie przęsła, które przeważnie występowały na zmianę. Podwalina, cztery rzędy rygli oraz oczep dzieliły poszczególne przęsła w wysokości na cztery pola o zbliżonej wysokości . Szerokie przęsła były usztywnione zastrzałami o kształcie krzyży św. Andrzeja, wąskie przęsła były albo usztywnione pojedynczymi zastrzałami, albo nie posiadały usztywniania. Zastrzały występowały na dwóch poziomach: powyżej podwaliny oraz poniżej oczepu. W ścianie południowej w obrębie trzeciego przęsła od zachodu, gdzie znajduje się obecnie zamknięty otwór drzwiowy w konstrukcji zrębowej, nie było ani dwóch dolnych rygli ani usztywniających zastrzałów. Z analizy wynika również, że poza odeskowaną elewacją zachodnią, szkielet miał wypełnienie gliniane na szczapach.
Na podstawie analizy i rozwarstwienia podjęto także próbę rekonstrukcji rzutu przyziemia i widoku elewacji południowej świątyni. Badania wykazały, że był to kościół jednonawowy z zawężonym i trójbocznie zamkniętym prezbiterium o konstrukcji przysłupowej. Prowadziły do niego trzy wejścia. Pierwsze, główne, w ścianie zachodniej nawy. Drugie boczne, w ścianie południowej nawy oraz trzecie w ścianie północnej prezbiterium.
Do głównego korpusu przylegały trzy dobudówki przed wejściami: zakrystia po stronie północnej oraz kruchta po stronie zachodniej i południowej. Szczegóły ich kształtu architektonicznego i konstrukcji szkieletowej nie udało się ustalić z powodu braku materialnych śladów . Tak jak obecnie, nawa i prezbiterium były przykryte dachami dwuspadowymi, z których dach nad prezbiterium był nieco węższy i niższy, z trójpołaciowym zamknięciem od wschodu. Wieża czworoboczna była wbudowana w zachodnią partię korpusu, znacznie wyższa od dachu nad nawą i zwieńczona hełmem. Szkielet zewnętrzny charakteryzował się rytmicznym podziałem ścian poprzez słupy główne tworzące szerokie i wąskie przęsła, które przeważnie występowały na zmianę. Podwalina, cztery rzędy rygli oraz oczep dzieliły poszczególne przęsła w wysokości na cztery pola o zbliżonej wysokości . Szerokie przęsła były usztywnione zastrzałami o kształcie krzyży św. Andrzeja, wąskie przęsła były albo usztywnione pojedynczymi zastrzałami, albo nie posiadały usztywniania. Zastrzały występowały na dwóch poziomach: powyżej podwaliny oraz poniżej oczepu. W ścianie południowej w obrębie trzeciego przęsła od zachodu, gdzie znajduje się obecnie zamknięty otwór drzwiowy w konstrukcji zrębowej, nie było ani dwóch dolnych rygli ani usztywniających zastrzałów. Z analizy wynika również, że poza odeskowaną elewacją zachodnią, szkielet miał wypełnienie gliniane na szczapach.
Podsumowanie
Podsumowując, należy stwierdzić, że kościół powstały w latach 1692-1693 zachował w dużej mierze swój pierwotny układ przestrzenny, formę oraz pierwotną konstrukcją przysłupową. Do największych zmian doszło w końcu XIX wieku podczas naprawy. Likwidacji uległo boczne wejście w ścianie południowej nawy, a za tym również i sama konstrukcja szkieletowa. W większości usunięto podwaliny i dolne bierwiona konstrukcji zrębowej, względnie podwaliny i dolne fragmenty słupów i zastrzałów konstrukcji
szkieletowej. Wypełnienie gliniane zostało zamienione na ceglane. Drewnianą zakrystię zastąpiono murowaną.
Analiza materialnej substancji pozwoliła również na rekonstrukcję pierwotnej konstrukcji przysłupowej. Z powodu braku dostępu podczas badań nie uwzględniono analizy konstrukcji odeskowanej ściany zachodniej, konstrukcji hełmu wieży, konstrukcji ściany północnej prezbiterium oraz konstrukcji otynkowanej zakrystii oraz otynkowanej kruchty. Braki te należałoby uzupełnić podczas ewentualnej restauracji kościoła w przyszłości.
Podczas badań historyczno-architektonicznych zauważono, że konstrukcja drewniana kościoła ulegała na wielu fragmentach już dość zaawansowanej destrukcji, szczególnie w elewacjach. Należałoby w związku z tym rozpocząć działania zmierzające do zahamowania tego procesu. Wyniki badań architektonicznych, mimo wyżej wymienionych braków, stanowić mogą podstawą do przeprowadzenia zabytkoznawczej analizy wartościującej oraz do opracowania wytycznych konserwatorskich i koncepcyjnego projektu konserwatorskiego. Przed przystępowaniem do prac projektowych i wykonawczych należałoby jednak uzupełnić niniejsze badania architektoniczne o analizę stanu zachowania konstrukcji kościoła.
Spis ilustracji
1. Kościół w Kalsku. Widok od strony zachodniej (fot. U. Schaaf, 2017).
2. Kościół w Kalsku. Widok od wschodu (fot. U. Schaaf, 2017).
3. Kościół w Kalsku. Widok na prezbiterium (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
4. Kościół w Kalsku. Widok na emporę (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
5. Kościół w Kalsku. Rozwarstwienie chronologiczne. Rzut przyziemia (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
6. Kościół w Kalsku. Rozwarstwienie chronologiczne. Widok więźby dachowej (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
7. Kościół w Kalsku. Rozwarstwienie chronologiczne. Przekrój podłużny (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
8. Kościół w Kalsku. Rozwarstwienie chronologiczne. Elewacja południowa (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
9. Kościół w Kalsku. Rozwarstwienie chronologiczne. Elewacja północna (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
10. Kościół w Kalsku. Rozwarstwienie chronologiczne. Elewacja wschodnia (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
11. Kościół w Kalsku. Rozwarstwienie chronologiczne. Elewacja zachodnia (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
12. Kościół w Kalsku. Fragment zmienionej konstrukcji szkieletowej w elewacji południowej (fot. U. Schaaf, 2017).
13. Kościół w Kalsku. Fragment konstrukcji szkieletowej. Bale nałożone na zniszczone elementy (fot. U. Schaaf, 2017).
14. Kościół w Kalsku. Hipotetyczna rekonstrukcja stanu pierwotnego (oprac. U. Schaaf, M. Prarat).
