Organy w kościele pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kijach, gm. Sulechów, pow. zielonogórski

Interesujący przykład budownictwa organowego na terenie obecnego województwa lubuskiego odnaleźć można w świątyni w Kijach – miejscowości położonej niedaleko Sulechowa. Spośród wielu bardzo dobrze rozpoznanych obiektów sztuki organmistrzowskiej, jakie zachowały się na terenie gminy Sulechów, organy będące przedmiotem naszego zainteresowania są niezwykle tajemnicze i bardzo zagadkowe. Niewiele wiadomo o historii ich powstania. Kiedy zostały wybudowane? Kto jest ich autorem? Pozostaje na razie wielką niewiadomą, choć może już wkrótce ich sekret ujrzy światło dzienne.
Z całą pewnością wiele można powiedzieć na temat ich budowy i konstrukcji. Organy posiadają dwa manuały i pedał. Są one 18-głosowym instrumentem o wiatrownicach klapowo-zasuwowych oraz mechanicznej trakturze grającej i rejestrowej. Umiejscowione są w szafie organowej w stylu neogotyckim.
Dyspozycja (pisownia oryginalna):

MANUAŁ I (Hauptwerk) – Skala: C-c3 (49 tonów)
1.    Bordun 16 Fuß
2.    Principal 8 Fuß
3.    Gambe 8 Fuß
4.    Gemshorn 8 Fuß
5.    Flaute offen 4 Fuß
6.    Octave 4 Fuß
7.    Quinte 2 2/3 Fuß
8.    Octave 2 Fuß
9.    Mixtur 3  fach
MANUAŁ II (Oberwerk) – Skala: C-c3 (49 tonów)
1.    Salicional 8 Fuß
2.    Waldflöte 8 Fuß
3.    Flaute gedackt 8 Fuß
4.    Flaute dolce 4 Fuß
PEDAŁ: Skala: C-c1 (25 tonów))
1.    Principalbaß 16 Fuß
2.    Subbaß 16 Fuß
3.    Octavbaß 8 Fuß
4.    Baßflöte 8 Fuß
5.    Super Octavbaß 4 Fuß
KOPPELN: Łączniki
Manualk Coppel
NEBENZÜGE: Elementy dodatkowe
Calcantenruf

Analiza rzemieślnicza techniki wykonania instrumentu pozwala stwierdzić, że organy są starsze niż obecny kościół w Kijach. Wydaje się wysoce prawdopodobne, że organy zostały przeniesione z wcześniejszej świątyni, która stała w tym miejscu co obecny kościół. Ta sama analiza każe podejrzewać, że budowniczym instrumentarium organowego w Kijach może być Samuel Gottlob Meinert, śląski organmistrz pochodzący z Wlenia koło Jeleniej Góry.  Datowanie wielu podzespołów organów na okres późnego baroku można powiązać z faktem działalności tego budowniczego na terenie obecnej Ziemi Lubuskiej w tym właśnie okresie, czego świadectwem są np. organy w Świdnicy pod Zieloną Górą wybudowane w roku 1794 czy w Zatoniu – 1799 r. Wiadomo także, że w podobnym okresie Meinert pracował również w Zielonej Górze i Milsku. Być może także wykonywał zlecenie dla parafii w Kijach, co powinny potwierdzić dalsze badania instrumentu.

Organy kościoła w Kijach, oprócz tajemnicy związanej z ich pochodzeniem, skrywają w sobie również wiele ciekawostek. Jedną z nich jest nietypowa dla obiektów podobnego typu w tym regionie konstrukcja miecha. Otóż jest to miech tłokowy (skrzyniowy) – bardzo rzadki przykład na terenie województwa lubuskiego. Kolejnym interesującym szczegółem tego instrumentu jest jego pierwotny wzorzec strojeniowy. Widomo bowiem z analizy wykonawczej, że organy w okresie ich użytkowania we wcześniejszej świątyni w Kijach były strojone w tzw. „chortonie”, tj. o pół tonu wyżej (a1 = 465 Hz), co potwierdza ich późnobarokową proweniencję. Translokując nadal sprawne i dobrze zachowane organy do nowo wybudowanego w Kijach kościoła, co miało miejsce prawdopodobnie w drugiej połowie XIX w., obniżono strój instrumentu zgodnie z ówczesnymi praktykami do a1 = 440 Hz. Świadczy o tym dobudowana w tym okresie w każdym głosie piszczałka tonu C (najniższy ton).

Innym elementem wzbudzającym żywe zainteresowanie są nakładki klawiszy diatonicznych, które zostały wykonane z polerowanej kości wołowej. Naturalne pochodzenie materiałów, z których organy zostały wybudowane to znak rozpoznawczy nie tyle samego budowniczego, co tradycji rzemieślniczej, z której wiedzę i doświadczenie czerpały całe pokolenia organmistrzów. Ona to właśnie nakazywała stosowanie naturalnego budulca, czego przejawem w organach świątyni w Kijach są różne gatunki drewna: sosna, buczyna, dąb, grusza, śliwa, jabłoń, ale także ręcznie wyprawiona skóra lub odpowiednio dobrany w proporcjach stop cyny z ołowiem przeznaczony do wykonania piszczałek metalowych.

Warto zauważyć, że większość elementów konstrukcyjnych zachowała się do naszych czasów w oryginale, poza piszczałkami prospektowymi. Brakuje również większości piszczałek metalowych wewnątrz instrumentu. Nie mniej jednak tak wysoki stopień oryginalności pozostałych podzespołów zachowany w organach stanowi o ich niepodważalnym walorze historycznym i zabytkowym. Z tego względu w dniu 8 września 2020 r. organy w Kijach zostały objęte ochroną prawną poprzez wpisanie ich do wojewódzkiego rejestru zabytków ruchomych pod numerem L-B-192 poz. 1.