Przyczyna Górna – Dwór i pałac

Dwór

Dwór z folwarkiem w Przyczynie Górnej znajduje się po południowej stronie drogi prowa­dzącej ze Wschowy przez Tylewice do Sławy. Zespół usytuowany jest tuż przy granicy wsi z miastem Wschową. Około 70 m w kierunku północno-zachodnim od dworu znajduje się gotycki kościół pw. św. Jerzego. Założenie ma plan czworoboku z podwórzem, przy któ­rym od strony zachodniej usytuowany jest dwór, a pozostałe boki zamyka zabudowa oraz dom mieszkalny. Dwa inne budynki mieszkalne w części północnej folwarku zostały roze­brane. Obecnie w dworze znajduje się hotel.

We wsi istnieją dwa majątki: założenie pałacowo-parkowe na drodze do Tylewic oraz dwor­sko-folwarczne, położone bliżej miasta. Przyczyna Górna przylega do Wschowy od jej za­chodniej strony. Nazwę wsi ‘Przyczyna’ tłumaczy się jako „przydatek, dodatek, przydzia­łek”, sugerując tym samym związek wsi z miastem. Przyczyna Górna w źródłach pisanych pojawiła się najwcześniej ze wszystkich osad znajdujących się na tym terenie. Z dokumen­tu lokacyjnego klasztoru w Przemęcie z 1210 roku wynika, że Przyczyna („Prestina”) ist­niała wówczas w obrębie kasztelani przemęckiej. Przypuszcza się, że lokacja Przyczyny po­przedziła lokację Wschowy, o której informuje dokument Przemysła II z roku 1273. Ksią­żę nadał wówczas nieznanemu bliżej Walterowi przyległą do Wschowy „civitate adiacen­te” wieś Przyczynę („Przyczyn”) zajmującą 50 łanów ziemi osadzonej na prawie magde­burskim. Ze względu na lokalizację koło handlowego szlaku „drogi poznańskiej” oraz bli­skość miasta, wieś miała możliwość rozwoju. W 1345 roku po okresowej przynależności do Śląska, Kazimierz Wielki przywrócił Wschowę Królestwu Polskiemu. Najwcześniejszy opis majątku we wsi dotyczy dziedzicznych dóbr sołeckich w Przyczynie z 1499 roku. Był to majątek sołtysa Andrzeja składająca się z: „…Turrim, Domum Argillatam, dias Lamus, Stabulum Equorum, mediem Ovilis, Agrorum, Allodii Scultetiae, et Agrorum de Stoch, me­dium Konsum, […] Octo Virgas Agri in quo situm est Molendium Ventile, quod Molendium dubet esse omnium Fratrum,…”. Najprawdopodobniej nowa siedziba powstała po pożarze w 1477 roku, który doszczętnie zniszczył Przyczynę Górną. Nie ma jednak przekazów źró­dłowych, gdzie dokładnie mieścił się wskazany folwark. Badania archeologiczne prowa­dzone na terenie wsi ujawniły jedynie przypadkowe znaleziska z okresu wczesno- i późno­średniowiecznego, a na ich podstawie nie można określić dokładnego położenia majątku. W 1856 i 1865 roku właścicielem dóbr ziemskich w Przyczynie Górnej był niejaki Joseph Niche. Brak jednak danych potwierdzających, że był on fundatorem dworu w Przyczynie.

Dwór w Przyczynie Górnej jest przykładem tradycyjnej, neoklasycystycznej architektury dworskiej XIX wieku na terenach związanych z Wielkopolską. Siedziba zbudowana zosta­ła na planie prostokąta z pozornym ryzalitem od strony wschodniej. Budynek jest muro­wany z kamienia i cegły. Dwukondygnacyjny nakryty dachem czterospadowym, kryty da­chówką karpiówką, z lukarnami i świetlikami. Na osi głównej fasady znajduje się pozorny ryzalit, nawiązujący do tradycyjnego portyku, artykułowany płaskimi pilastrami porządku jońskiego, podtrzymującymi belkowanie i trójkątny fronton z owalnym otworem okien­nym. Oś ryzalitu zaakcentowana została portalem, poprzedzonym okazałymi schodami i tarasem. Siedmioosiowa, prosta fasada dworu ma w obu kondygnacjach prostokątne okna z płycinami pod parapetem. Elewacja tylna jest ośmioosiowa, artykułowana jedynie przez regularny rytm otworów okiennych oraz górny taras z kamienną balustradą. Opaski okienne i płyciny nie zachowały się do czasów współczesnych.

Po 1945 roku dwór przeszedł na własność Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej Osowa Sień. Obecnie właścicielem zespołu jest spółka pracownicza Hodowla Zwierząt Za­rodowych Osowa Sień. W latach 80. XX wieku obiekt znacznie przebudowano, zmienia­jąc układ wnętrz, szczególnie pierwszego piętra. Założono także instalację wodno-kanali­zacyjną, elektryczną i centralnego ogrzewania. W 2000 roku wyremontowano dach i po­łożono nową dachówkę karpiówkę w kolorze czerwonym. Po 2000 roku wyremontowano elewacje zewnętrzne, nadając nową kolorystykę.

Pałac

Założenie pałacowo-parkowo-folwarczne w Przyczynie Górnej znajduje się w zachodniej części wsi, przy drodze prowadzącej ze Wschowy przez Tylewice do Sławy. Do pałacu pro­wadzi krótka i szeroka aleja obsadzona drzewami. Relikty parku znajdują się po obu stro­nach alei, tuż przy głównej drodze. Przednią część czworobocznego dziedzińca otacza za­budowa folwarczna (czworak, spichlerz, kuźnia, obory). Z położonym w głębi pałacem są­siaduje park krajobrazowy. Obecnie pałac stanowi własność Spółki Hodowli Zwierząt Za­rodowych Osowa Sień, spełniając funkcje mieszkalne.

Spis dóbr prowincji poznańskiej z 1859 oraz 1865 roku ujawnia, że właścicielem mająt­ku był Joseph Niche. Nie określa jednak, czy należały do niego oba majątki w Przyczy­nie. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego z 1888 roku został wymieniony ma­jątek („dominium”) o areale 366,19 ha, z czterema domami, gorzelnią parową, stajnią i stodołą bez podania właściciela. Pod koniec XIX wieku dobra posiadał prawdopodobnie lejtnant Bernard Mendel, o czym świadczą inicjały „MB” umieszczone na szczycie elewa­cji południowej. Powstały pod koniec XIX wieku obiekt, stylowo nawiązuje do renesan­su i klasycyzmu. Cechy te widoczne są głównie w detalu architektonicznym i ornamenty­ce. Charakterystyczne dla doby eklektyzmu, takie elementy jak strzelista wieża czy drob­ne lukarny w spadzistym dachu, upodabniają pałac w Przyczynie Górnej do nieco wcze­śniejszych rezydencji w Wielkopolsce – w Górze koło Jarocina 1877-1878, czy w Kobyl­nikach koło Szamotuł. Wraz z budową nowego pałacu modernizacji został poddany sta­ry folwark w celu zharmonizowania całego założenia dworskiego. Świadczyć może o tym fakt, że od strony wjazdu został wtórnie wprowadzony park, zamykający optycznie wi­dok na włości. Wspomniany park widnieje na mapie wsi z około 1900 roku, nie ma go na wcześniejszych planach z 1. i 2. poł. XX wieku. Pałac założony jest na rzucie zbliżonym do litery „L” z trzema ryzalitami. Malowniczą bryłę obiektu tworzy szereg odrębnych, asy­metrycznie ustawionych do siebie członów. Dominującym elementem jest okrągła wie­ża w południowo-wschodnim narożniku. Budynek podstawowy jest jednokondygnacyjny z mieszkalnym poddaszem. Ryzality wschodni i północny są piętrowe, a frontowy trzy­kondygnacyjny.

Wszystkie człony mają dachy dwuspadowe z wyjątkiem wieży, nakrytej ostrosłupowym hełmem z iglicą. Układ wnętrz dwutraktowy z sienią przelotową. Pośrodku sześcioosio­wej fasady znajduje się reprezentacyjne wejście poprzedzone tarasem z kamienną balustra­dą zdobioną motywem ślimacznic. Na taras prowadzą boczne schody z kutą balustradą, dekorowaną floralnie. Portal główny zdobią pilastry dźwigające belkowanie z puttami, na których wsparty jest trójkątny naczółek z motywem muszli w polu.

Najokazalszy jest trójkątny szczyt ryzalitu elewacji frontowej, ujęty spływami wklęsło-wy­pukłymi. Umieszczony w nim otwór okienny zamknięty jest arkadowo i flankowany przez dwa pilastry i zwieńczony dekoracyjnymi główkami podtrzymującymi belkowanie, na któ­rym umieszczona jest koncha z motywem muszli. Nad drugim belkowaniem umieszczo­ny jest kartusz z resztkami inicjałów „MB”, nad którymi jest koncha zwieńczona iglicą. W głównym ryzalicie na wysokości drugiej kondygnacji umieszczony jest taras z analo­giczną do tarasu dolnego kamienną balustradą. Dwa pozostałe trójkątne szczyty posiada­ją podobną ornamentykę, a w miejsce kartusza wprowadzone jest tondo łączące ornament okuciowy. Otwory okienne elewacji frontowej oraz wschodniej posiadają profilowane opa­ski oraz dekoracyjne konchy z motywami muszli w nadprożach. Zachowała się także ory­ginalna drewniana stolarka okienna z podziałem krzyżowym i bogato dekorowaną listwą przymykową oraz drzwiową z ościeżami i kutą żelazną kratą. Dekoracja drzwi jest analo­giczna do motywów dekoracyjnych szczytów i operuje ornamentem okuciowym o nider­landzkiej proweniencji.

Pałac nie ucierpiał w trakcie II wojny światowej. Po 1945 roku pałac przejął Państwo­wy Ośrodek Hodowli Zarodowej Osowa Sień. Rezydencję adaptowano na pomieszczenia mieszkalne oraz biurowe. Remonty ograniczyły się do położenia na elewacjach zewnętrz­nych nowego tynku cementowo-wapiennego. Budynek zmodernizowano przez założenie instalacji wodno-kanalizacyjnej, elektrycznej i centralnego ogrzewania.