Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Santocznie gm. Kłodawa, pow. gorzowski
Sołecka wieś Santoczno znajduje się na południowo-wschodnim krańcu jeziora Mrowinko, przy lokalnej drodze prowadzącej ze Zdroiska do Dankowa. Jest to teren przynależny do Puszczy Nadnoteckiej. Obecnie miejscowość ma zatarty pierwotny układ ruralistyczny, którego główna zabudowa skupiona jest wokół centralnego placu. W południowej części wsi, przy rozległym dziedzińcu dawnej huty, wznosi się kościół. Niegdyś w miejscowości dominowały zabudowania huty.
Z 1685 r. pochodzą informacje o działającym w Stanocznie młynie. Jednak zasadniczy rozwój miejscowości postępuje od 1765 r., kiedy to, na polecenie Fryderyka II, zostaje założona huta żelaza. Nad całością przedsięwzięcia czuwał starosta górniczy von Justi. Początkowo wzniesiono stalownię i blacharnię, a następnie, na początku XIX w. kolejne stalownie i zakład galwanizacyjny. Hutę realizowano według projektu opartego na bardzo regularnym rozplanowaniu budynków, skupionych wokół dużego kwadratowego dziedzińca, otoczonego na zewnątrz ogrodami. Początkowo nie przewidywano budowy kościoła, jednak rodząca się wśród lokalnej ludności potrzeba posiadania własnego miejsca modlitwy wpłynęła na zmianę planów. Ponieważ jednak trudności finansowe uniemożliwiły wzniesienie nowego obiektu postanowiono, niewątpliwie za zgodą króla, jeden z magazynów huty przeznaczyć na kościół. Zachowując bryłę i wygląd zewnętrzny wzniesionego niedawno budynku, całkowicie przekształcono jego wnętrze dostosowując do potrzeb nabożeństw protestanckich. W roku 1782, od strony północno-wschodniej, obiekt rozbudowano o klatkę schodową prowadzącą na emporę organową i poddasze. Po przeciwnej stronie, w latach 1818-1819 wzniesiono wieżę. Z 1912 r. pochodzą informacje na temat prac remontowych przy wschodnim szczycie budowli. Santoczno rozwijało się pomyślnie wraz z rozkwitem zakładu metalowego, który do 1826 r. pozostawał własnością państwową. Następnie przeszedł w ręce prywatne. Tuż przed II wojną światową, w 1937 r., właścicielem huty stał się Reinmann.
Kościół w Santocznie wzniesiony został na planie prostokąta, wtórnie wzbogaconego o czworoboczną wieżę przyległą do elewacji frontowej oraz klatkę schodową przy elewacji północnej. Przysadzistą, parterową bryłę budowli nakryto dachem naczółkowym. Nad całością dominuje wysoka wieża zwieńczona dachem namiotowym z kulą i krzyżem. Elewacje korpusu opracowane zostały jako prosty układ słupów i rygli, w elewacjach bocznych wzmocniony dodatkowo w narożnikach zastrzałami. Całość wypełnień otynkowano. Elewacje wieży potraktowano bardziej ozdobnie. Wyraźna jest ich dziewiętnastowieczna metryka – układ konstrukcyjny licznie wzbogacony mieczami a całość potraktowana bardziej dekoracyjnie. Zróżnicowane jest także pokrycie dachu – na korpusie położono dachówkę karpiówkę, na wieży łupek.
Adaptacja na potrzeby kultowe, całkowicie zatarła charakter obiektu magazynowego. Wprowadzono lustrzany strop drewniany a przestrzeń opięto emporami obiegającymi prawie całość wnętrza. W części południowo-wschodniej empory wysunięto do przodu półokrągłym wygięciem. W miejscu tym wprowadzono prospekt organowy. Przy ścianie północno-zachodniej pierwotnie umieszczony był architektoniczny ołtarz ambonowy, obecnie zastąpiony prostym stołem ołtarzowym. Po roku 1945 Santoczno zasiedliła ludność pochodząca głównie z Wileńszczyzny. Wówczas też roz
ebrano budynki zakładu i wiele domów. Kościół poświęcono dla potrzeb wyznania katolickiego 13 września 1946 r. Prace prowadzone po wojnie przy obiekcie nie zatarły jego zasadniczego charakteru. Wnętrze przystosowano do potrzeb liturgii katolickiej wprowadzając nowy układ ławek i ołtarz zwrócony w stronę wiernych. W roku 1972 przeprowadzono remont kapitalny obiektu. Objął on wymianę części podwalin i ław fundamentowych, wprowadzenie izolacji poziomej, wymianę części wypełnień konstrukcji na cegłę, pobielony strop oczyszczono do czystego drewna. W 1980 doprowadzono do świątyni instalację elektryczną. W roku 1990 naprawiono dach wieży i wprowadzono zadaszenie nad wejściem do niej, a także pomalowano wnętrze.
