Stanowice – Pałac

Założenie pałacowo-folwarczne usytuowane jest w północno-zachodniej części wsi, opo­dal kościoła o metryce średniowiecznej. Wieś posiada układ przestrzenny w formie uliców­ki. Założenie zlokalizowane jest po północnej stronie drogi prowadzącej do Stanowiczek. Pałac powiązany jest po stronie zachodniej z parkiem krajobrazowym o powierzchni liczą­cej ok. 9 ha. Według opisu z 1939 roku w parku między dwoma stawami znajdował się wzniesiony w 1830 roku grobowiec. Dwa dalsze stawy znajdują się przed frontem pała­cu, po stronie południowej i południowo-zachodniej. Dziedziniec folwarczny, wyznaczo­ny budynkiem pałacu oraz w głównej mierze historycznymi zabudowaniami gospodarczy­mi i przemysłowymi, jest w części brukowany.

Stanowice to miejscowość o genezie średniowiecznej, o której najstarsza wzmianka po­chodzi z 1300 roku, kiedy to margrabia Albrecht III nadał wieś cystersom kołbackim jako uposażenie dworu w Mironicach (Crewersdorp). W okresie średniowiecznym i nowożyt­nym dobra stanowickie znajdowały się w posiadaniu znakomitych rodów rycerskich i szla­checkich. Przedstawiciele rodu von der Marwitz wznieśli w Stanowicach dwór datowany na przełom XVII i XVIII wieku. Budynek ten został gruntownie przebudowany w 2. poł. XVIII wieku z inicjatywy radcy wojennego Wilhelma Gottfrieda Bayera. W 1812 roku właścicielem majątku został radca domeny Karl Ferdinand von Empich, który następnie przekazał go w testamencie zarządcy dóbr Martinowi Gottliebowi Treichelowi.

Obecny kształt budowli reprezentujący cechy eklektyzmu z przewagą form neorenesanso­wych pochodzi z lat 1870-1871 i wiąże się z przebudową oraz rozbudową jaka miała miej­sce z inicjatywy ówczesnego właściciela dóbr ziemskich Carla Treichela. Wzniesiono wów­czas dwa nowe skrzydła oraz dominantę w formie wieży. Kolejnym właścicielem dóbr zo­stał w 1898 roku Georg Treichel, który w 1912 roku otrzymał indygenat szlachecki. Do­bra stanowickie znajdowały się w rękach tej rodziny do 1945 roku.

Pałac przetrwał działania wojenne w stanie nienaruszonym, jednak po 1945 roku znisz­czeniu lub rozproszeniu uległ jego wystrój oraz wyposażenie wnętrz. Park pałacowy wo­bec braku opieki oraz rabunkowej gospodarki uległ w znacznej mierze dewastacji. W okre­sie powojennym w budynku pałacu umieszczono biura Państwowego Gospodarstwa Rol­nego w Baczynie – Zakład Rolny w Stanowicach. Na piętrze korpusu głównego założono przedszkole, natomiast w skrzydłach zlokalizowano mieszkania pracownicze, zlikwidowa­ne ostatecznie w 1976 roku.

Założenie pałacowo-parkowe wraz z folwarkiem w Stanowicach znajduje się aktualnie w zasobach Agencji Nieruchomości Rolnych OT w Gorzowie i jest dzierżawione przez Za­kład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o. w Gorzowa Wlkp. W planach jest kompleksowa re­waloryzacja założenia i adaptacja do funkcji administracyjnych, konferencyjnych oraz go­spodarczych.

Budynek pałacu w swym obecnym kształcie jest wynikiem przebudowy i rozbudowy z lat 70. XIX wieku. Obiekt jest murowany z cegły ceramicznej na kamiennym cokole, o tyn­kowanych elewacjach. Budynek składa się z korpusu głównego oraz skrzydeł wschodnie­go i zachodniego wraz z wieżą o strzelistym hełmie. Korpus budowli jest podpiwniczony, dwukondygnacyjny, nakryty dachem kopertowym o niewielkim nachyleniu połaci dacho­wych. Elewacje posiadają zróżnicowaną kompozycję, akcentowaną boniowaniem, gzymsa­mi cokołowymi, międzykondygnacyjnymi i koronującymi oraz architektonicznym opra­cowaniem otworów okiennych i drzwiowych. W elewacji wschodniej znajduje się pseu­doryzalit z naczółkiem oraz ryzalit z oknem weneckim. Zachodnie skrzydło akcentowane jest obustronnie pseudoryzalitami zwieńczonymi neorenesansowymi szczytami i lukarna­mi z wolutami. W dwóch schodkowych szczytach, w kolistym polu, umieszczony jest herb von Treichelów. Trzykondygnacyjna wieża zwieńczona czteropołaciowym hełmem krytym łupkiem.

Pomieszczenia pałacu zakomponowane zostały w układzie dwutraktowym, przy czym trakt frontowy jest głębszy z charakterystycznym układem amfiladowym. Dostęp do wnę­trza stanowią wejścia w elewacji południowo-wschodniej, południowo-zachodniej i pół­nocno-wschodniej korpusu głównego, północno-wschodniej skrzydła zachodniego oraz w przyziemiu wieży. Pomieszczenia piwniczne zostały sklepione odcinkowo na belkach stalowych. Konstrukcja więźby dachowej jest historyczna, w typie krokwiowo-płatwio­wa z nieregularnym wzmocnieniem kleszczowym. Historyczna stolarka okienna znajduje się jeszcze w południowo-wschodniej elewacji, gdzie występują okna z końca XIX wieku, skrzynkowe o zróżnicowanej kompozycji.

Z historycznego wystroju wnętrz pałacu zachowały się: drewniane boazerie, klatka schodo­wa w korpusie budowli, drewniana podłoga deskowa i parkiet oraz posadzka z ośmiokąt­nych płytek ceramicznych, stolarka drzwiowa z supraportami, a także sztukatorski wystrój sufitów w części pomieszczeń.

W architekturze pałacu wskazuje się przynajmniej cztery fazy budowlane. Pierwsza z nich datowana na przełom XVII i XVIII wieku, czytelna jest w obrysie korpusu głównego z dwoma tylnymi pseudoryzalitami. Rozmieszczenie pomieszczeń oraz kompozycja elewa­cji zostały zmienione w kolejnej fazie budowlanej – w 2. po. XVIII wieku, kiedy to wpro­wadzono amfiladowy układ wnętrz traktu frontowego wraz z salą o ściętych narożnikach. W trzeciej fazie, przypadającej na połowę XIX wieku, nadbudowano budynek o mezza­nino i nadano nowy wyraz architektoniczny fasadzie, zmieniając kształt otworów okien­nych oraz podkreślając centralną oś budynku płaskim tympanonem z okulusowymi wnę­kami. W czwartej fazie, datowanej na lata 1870-1871, rozbudowano wschodni ryzalit w skrzydło oraz dostawiono skrzydło zachodnie wraz z wieżą. Zarazem zmieniono częścio­wo układ pomieszczeń, dostosowując je pod względem komunikacyjnym i funkcjonalnym do nowo wybudowanych skrzydeł.

W latach 50. XX wieku przeprowadzono remont i adaptację pałacu, wprowadzając nowe ściany działowe. Zlikwidowano kominek w sieni, otynkowano fasadę, zaś główny korpus w miejsce łupku pokryto papą. Niepowodzeniem zakończyły się prace polegające na osu­szeniu podpiwniczonej części pałacu. Ponadto przeprowadzono prace tynkarskie w elewa­cji południowo-wschodniej korpusu głównego i elewacji północno-wschodniej skrzydła zachodniego. W 1991 roku wymieniono pokrycie dachowe skrzydła zachodniego, wpro­wadzając blachę ocynkowaną. Ostatnią inwestycją, mającą miejsce w latach 90. XX wieku, było niewprawne otynkowanie elewacji wschodniej budynku.