Zimna Brzeźnica – Ruina dworu

Malownicza ruina dworu w Zimnej Brzeźnicy zarośnięta drzewami i roślinnością znajdu­je się kilka kilometrów od głównej trasy wiodącej z Zielonej Góry do Wrocławia, między Nowym Miasteczkiem, a Gaworzycami, w kierunku południowym niedaleko wsi Jabłon­na. Położona w centrum wsi znajduje się w pobliżu brukowanej drogi, na terenie dawne­go zespołu pałacowo-folwarcznego, w sąsiedztwie XIX-wiecznego klasycystycznego pałacu, obecnie zdewastowanego i popadającego w ruinę.

Dwór

O genezie dworu i jego pierwotnym wyglądzie niestety niewiele wiemy. Prawdopodobnie pierwszymi właścicielami Zimnej Brzeźnicy była rodzina von Pless. Od XVI w. wieś nale­żała do rodu von Haugwitz, następnie do rodziny von Niebelschutz, która władała tamtej­szymi dobrami aż do lat 80. XVII wieku. Wzniesienie w XVI wieku murowanej obronnej budowli, stopniowo rozbudowywanej w kolejnych wiekach, wiąże się właśnie z tymi dwo­ma rodami. Następnie włości były w posiadaniu rodzin von Knobelsdorff, von Zedlitz oraz von Heuthausen. Ci ostatni władali nimi do końca XIX wieku. Na początku XIX wieku w sąsiedztwie starego dworu wzniesiono wygodniejszą siedzibę w stylu klasycystycznym, a istniejący dwór przystosowano do celów gospodarczych. Pod koniec XIX stulecia dwór został zniszczony pożarem, a nieodbudowany popadł w ruinę.

Renesansowy dwór, wzniesiony z kamienia polnego i cegły, założony jest na planie niere­gularnego prostokąta, z ryzalitami od północy i wschodu. Najlepiej zachowała się elewa­cja południowa, trójkondygnacyjna, czteroosiowa, posiadająca resztki tynków i przypór, wspierających niegdyś okazałą budowlę. To właśnie w tej partii dworu, w części południo­wo-zachodniej w przyziemiu ocalało tynkowane wnętrze z lunetami, przesklepione koleb­kowo i wnęka, w której niegdyś znajdował się piec. Sklepienie kolebkowe pozbawione tyn­ków przetrwało także w piwnicy od strony północno-wschodniej, z wejściem głównym za­mkniętym arkadą, od wewnątrz zdobioną prostokątnymi płycinami dzielonymi na dwa pola w kolorze niebiesko-białym. Elewacja wschodnia, przepruta arkadami, zachowała się do drugiej kondygnacji. Najstarszą częścią dworu jest zapewne część północna, dwukondy­gnacyjna, pozbawiona tynku, z prostymi otworami okiennymi. We wnętrzu pozbawionym dachu niektóre okna w uskokowych ościeżach zachowały resztki profilowanych opasek.

Niewiele wiadomo o pierwotnym wyglądzie dworu, nie zachowały się żadne przekazy źró­dłowe czy ikonograficzne. Jedynie na podstawie analizy architektonicznej bryły i zacho­wanych fragmentów budowli (ocalałych częściowo przypór i śladach po wykuszu) można przypuszczać, że obiekt powstał w XVI wieku jako posiadłość mieszkalno-warowna.



Pałac

Klasycystyczny pałac z neogotyckim ryzalitem pierwotnie otoczony od południa i zacho­du parkiem krajobrazowym znajduje się przy trasie wiodącej od Zielonej Góry w kie­runku Wrocławia, ok. 20 km. za Nowym Miasteczkiem, niedaleko Gaworzyc. Położony w południowej części wsi, po zachodniej stronie drogi, niegdyś wchodził w skład okazałe­go założenia pałacowo-folwarcznego. Obecnie zdewastowany i pozbawiony dachu popada w ruinę.

Historia obiektu wiąże się z rodziną von Heuthausen, która w XIX wieku wybudowała nowy pałac, w duchu klasycyzmu, w sąsiedztwie renesansowego dworu (będącego obecnie ruiną), a wraz z nim imponujący folwark. Ogromne założenie dzieliło się wówczas na dwie części: od strony południowej – pałacowo-parkową, od strony północnej – folwarczną z budynkami gospodarczymi. W 3. ćw. XIX wieku wzbogacono klasycystyczną bryłę pa­łacu od strony wschodniej neogotyckim ryzalitem z wieżyczkami. Od początku XX wie­ku, aż do wybuchu II wojny światowej majątek należał do rodziny von Waldow, która w tym czasie dokonała kolejnej rozbudowy folwarku i przebudowy niektórych obiektów. Po II wojnie światowej pałac wraz z zabudowaniami gospodarczymi należał do PGR.

XIX-wieczny pałac, wzniesiony z cegły, tynkowany, rozplanowany na rzucie prostokąta po­siada boczny ryzalit i tworzy kształt litery „L”. Zwrócony fasadą w kierunku północnym do podwórza gospodarczego, otwarty jest od strony południowej do rozległego parku krajo­brazowego. Jest budowlą zwartą, jednokondygnacyjną z poddaszem użytkowym, pierwot­nie nakrytym dwuspadowym dachem z dachówki ceramicznej. Elewację frontową, z bocz­nym ryzalitem od strony wschodniej zwieńczonym neogotyckim szczytem z wieżyczkami, akcentuje pseudoryzalit zakończony trójkątnym naczółkiem, do którego prowadziły nie­gdyś schody z tarasem. Analogiczny pseudoryzalit znajduje się w elewacji od strony połu­dniowej, z istniejącą niegdyś werandą, do której prowadziły znacznie wyższe schody. Ele­wacja wschodnia, stanowiąca boczną ścianę ryzalitu, zwieńczona jest neogotyckim szczy­tem z fialami, elewacja zachodnia, prostym trójkątnym szczytem bez wieżyczek. Układ ho­ryzontalny pałacu podkreśla wysoki cokół, ponad którym znajduje się profilowany gzyms oraz dekoracyjnie opracowany fryz koronujący wsparty na konsolkach, ze stylizowany­mi kwiatami zwiniętymi w spiralę, z puttami oraz okrągłymi otworami. Nieco skromniej opracowany jest ryzalit wschodni pozbawiony dekoracyjnego fryzu, ale posiadający pro­filowane gzymsy. Wertykalizm wyznaczają otwory okienne wygięte łukowato lub pro­sto, ujęte w opaski z nadokiennikami w postaci gzymsów odcinkowych. Dekoracja pała­cu jest więc typowo klasycystyczna z frontonami, naczółkami i zdobieniami znamiennymi dla sztuki antycznej. Dodane w okresie późniejszym elementy neogotycvkie nie zatarły jej pierwotnego wyrazu architektonicznego.

Pierwotny układ pomieszczeń pałacu był dwutraktowy, z półtraktowym korytarzem w kor­pusie głównym i schodami biegnącymi na piętro, łączącym westybul z salonem od strony ogrodowej oraz pozostałymi wnętrzami. Po II wojnie światowej wnętrza pałacu zaadapto­wano na pomieszczenia biurowe i mieszkalne, w których mieściła się siedziba Stacji Ho­dowli Roślin w Przecławiu, niszcząc przy tym pierwotny układ wnętrz. Obecnie obiekt po­pada w ruinę, od wielu lat nie jest użytkowany.