Decyzją z dnia 8 czerwca 2018 r. Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków województwa lubuskiego pod numerem L-771/A aleję lipową (151 drzew), wraz z drogą składającą się z części brukowanej i ziemnej o długości ok. 2 km oraz elementów dawnej infrastruktury tj. mostkiem, granitowymi słupkami hektometrowymi, żeliwnymi kratkami ściekowymi – w pasie drogowym drogi powiatowej nr 1035F w Gołaszynie gm. Nowe Miasteczko.
Postępowanie administracyjne w sprawie wpisania do rejestru zabytków alei lipowej wraz z drogą w Gołaszynie zostało wszczęte z urzędu, w związku z wnioskiem Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami Oddział Zielona Góra. W uzasadnieniu decyzji o objęciu ochroną prawną drogi Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków podkreślił m.in., że wieś Gołaszyn rozwinęła się w średniowieczu jako ulicówka wzdłuż zachodniego i północnego biegu cieku wodnego rzeczki Biała Woda. Już wówczas ukształtowała się główna droga równoległa do nurtu rzeki, kierując się z południa na północ, rozwidlając wokół kościoła i na powrót łącząc za nim. Trakt wiodący przez Gołaszyn został w XIX w. skomunikowany z drogą Berlin-Wrocław (obecnie droga ekspresowa S3), która podzieliła miejscowość na część północną i południowa. Na przełomie XIX i XX w. bądź na początku XX w. drogę w Gołaszynie przebudowano nadając jej obecną formę. Tworzy ją jezdnia wybrukowana z dużej kostki granitowej oraz węższy pas nieutwardzonej latówki. W tym samym czasie drogę obsadzono lipami tworząc aleję, która stanowi założenie przydrożne, będące formą komponowanej zieleni. Korony drzew były formowane kuliście. Drzewa nasadzono w regularnym rytmie (co ok. 9,5 m), zachowując jednolite odległości pomiędzy rzędami drzew po obu stronach drogi (ok. 8 m).
Wartość historyczna zabytku wyrażona jest poprzez jego wielowątkową łączność z dziejami miejscowości. Droga, stanowiąca główny element kompozycyjny układu ruralistycznego, jest świadectwem dokumentującym rozwój przestrzennym miejscowości. Jednocześnie ukazuje przekształcenia dokonane w dziedzinie budowy dróg, co pozwala uznać zabytek za dokument przeszłości, stanowiący dla nas źródło prawdziwych danych.
Warto pamiętać, że historia alei łączy się z życiem Fryderyka Wilhelma I i jego syna Fryderyka II, którzy zapoczątkowali ich zakładanie przy drogach, rzekach i kanałach. W 1841 r. ukazał się jeden z pierwszych dokumentów, dekret Fryderyka Wilhelma IV, zalecający zachowanie starych alei i tworzenie nowych na terenach państwowych i prywatnych. Aleja w Gołaszynie jest przykładem realizacji tych idei, które trwały aż do lat 40. XX w. Jednocześnie wzbogaca krajobraz i kompozycję przestrzenną wsi. Zachowany został tu pierwotnie użyty materiał roślinny jak i w przeważającej większości historyczny układ i rytm nasadzeń.
Skład gatunkowy alei stanowi lipa szerokolistna, lipa drobnolistna i ich mieszańce. Drzewa te są drzewami miododajnymi, produkującymi pożytek dla miejscowych pasiek. Zadrzewienia alejowe stanowią również lokalne korytarze ekologiczne dla owadów, ptaków i drobnej zwierzyny, łączące sąsiedzkie tereny chronione, stanowiące element europejskiej sieci korytarzy ekologicznych. Aleja ma więc znaczenie historyczne, krajobrazowe i przyrodnicze, wyznacza również przebieg drogi, będąc czytelnym znakiem przemyślanej organizacji przestrzeni ruralistycznej i ważny element krajobrazu kulturowego Wzgórz Dalkowskich.
Warto pamiętać też, że aleja jest komponowanym założeniem, którego podstawowym materiałem budulcowym jest roślinność – żywa materia podlegająca zniszczeniu i odradzaniu. Przez wzgląd na to, niniejsze założenie można potraktować jako zabytek żywy i należy chronić go w duchu Karty Florenckiej zatwierdzonej przez ICOMOS w 1981 r. Wartości materialne podlegają ochronie poprzez utrwalenie i konserwowanie substancji oryginalnej, ale ochronie podlegają również te cechy, które są nośnikiem wartości niematerialnych tj. właściwości stanowiące o indywidualności i niepowtarzalności danego miejsca. Autentyczność danego założenia w równym stopniu kształtuje rozplanowanie określające wzajemne uwarunkowania i relacje między elementami składowymi kompozycji, ale także dobór materiałów, z uwzględnieniem materiału roślinnego tworzącego aleję. Przez wzgląd na to, iż kompozycję w głównej mierze stanowi materia żywa, zmienna w czasie i przestrzeni, jej kształtowanie winno być procesem ciągłym. W doktrynie konserwatorskiej, przyjęto, iż poszczególne drzewa mogą podlegać wymianie, lecz drzewostan jako całość kompozycji winien trwać niezmienne, co świadczyć ma o trwałości danego założenia. Nasadzenia zastępcze, w miejsce drzew, które straciły swoją żywotność nie wpływają negatywnie na autentyczność czy integralność danego założenia zieleni komponowanej.
W podsumowaniu decyzji o wpisie do rejestru zabytków Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków podkreślił, że komponowane zadrzewienia spełniają istotne funkcje kulturowe, przyrodnicze oraz krajobrazowe. Mają znaczenie w zachowaniu i utrwalaniu krajobrazu kulturowego. Aleje stanowią nierozerwalny element kompozycji układów ruralistycznych, które wraz z zespołem zabudowy tworzą krajobraz kulturowy danego miejsca. Utrzymanie zadrzewień w postaci alei w przestrzeni publicznej leży więc w interesie społecznym. Wycinanie starodrzewu oznacza stratę dla środowiska przyrodniczego i degradację krajobrazu kulturowego regionu. Z tego względu uznano, iż aleja i droga w Gołaszynie winna pozostać zachowana i objęta ochroną prawną.
Postępowanie administracyjne w sprawie wpisania do rejestru zabytków alei lipowej wraz z drogą w Gołaszynie zostało wszczęte z urzędu, w związku z wnioskiem Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami Oddział Zielona Góra. W uzasadnieniu decyzji o objęciu ochroną prawną drogi Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków podkreślił m.in., że wieś Gołaszyn rozwinęła się w średniowieczu jako ulicówka wzdłuż zachodniego i północnego biegu cieku wodnego rzeczki Biała Woda. Już wówczas ukształtowała się główna droga równoległa do nurtu rzeki, kierując się z południa na północ, rozwidlając wokół kościoła i na powrót łącząc za nim. Trakt wiodący przez Gołaszyn został w XIX w. skomunikowany z drogą Berlin-Wrocław (obecnie droga ekspresowa S3), która podzieliła miejscowość na część północną i południowa. Na przełomie XIX i XX w. bądź na początku XX w. drogę w Gołaszynie przebudowano nadając jej obecną formę. Tworzy ją jezdnia wybrukowana z dużej kostki granitowej oraz węższy pas nieutwardzonej latówki. W tym samym czasie drogę obsadzono lipami tworząc aleję, która stanowi założenie przydrożne, będące formą komponowanej zieleni. Korony drzew były formowane kuliście. Drzewa nasadzono w regularnym rytmie (co ok. 9,5 m), zachowując jednolite odległości pomiędzy rzędami drzew po obu stronach drogi (ok. 8 m).
Wartość historyczna zabytku wyrażona jest poprzez jego wielowątkową łączność z dziejami miejscowości. Droga, stanowiąca główny element kompozycyjny układu ruralistycznego, jest świadectwem dokumentującym rozwój przestrzennym miejscowości. Jednocześnie ukazuje przekształcenia dokonane w dziedzinie budowy dróg, co pozwala uznać zabytek za dokument przeszłości, stanowiący dla nas źródło prawdziwych danych.
Warto pamiętać, że historia alei łączy się z życiem Fryderyka Wilhelma I i jego syna Fryderyka II, którzy zapoczątkowali ich zakładanie przy drogach, rzekach i kanałach. W 1841 r. ukazał się jeden z pierwszych dokumentów, dekret Fryderyka Wilhelma IV, zalecający zachowanie starych alei i tworzenie nowych na terenach państwowych i prywatnych. Aleja w Gołaszynie jest przykładem realizacji tych idei, które trwały aż do lat 40. XX w. Jednocześnie wzbogaca krajobraz i kompozycję przestrzenną wsi. Zachowany został tu pierwotnie użyty materiał roślinny jak i w przeważającej większości historyczny układ i rytm nasadzeń.
Skład gatunkowy alei stanowi lipa szerokolistna, lipa drobnolistna i ich mieszańce. Drzewa te są drzewami miododajnymi, produkującymi pożytek dla miejscowych pasiek. Zadrzewienia alejowe stanowią również lokalne korytarze ekologiczne dla owadów, ptaków i drobnej zwierzyny, łączące sąsiedzkie tereny chronione, stanowiące element europejskiej sieci korytarzy ekologicznych. Aleja ma więc znaczenie historyczne, krajobrazowe i przyrodnicze, wyznacza również przebieg drogi, będąc czytelnym znakiem przemyślanej organizacji przestrzeni ruralistycznej i ważny element krajobrazu kulturowego Wzgórz Dalkowskich.
Warto pamiętać też, że aleja jest komponowanym założeniem, którego podstawowym materiałem budulcowym jest roślinność – żywa materia podlegająca zniszczeniu i odradzaniu. Przez wzgląd na to, niniejsze założenie można potraktować jako zabytek żywy i należy chronić go w duchu Karty Florenckiej zatwierdzonej przez ICOMOS w 1981 r. Wartości materialne podlegają ochronie poprzez utrwalenie i konserwowanie substancji oryginalnej, ale ochronie podlegają również te cechy, które są nośnikiem wartości niematerialnych tj. właściwości stanowiące o indywidualności i niepowtarzalności danego miejsca. Autentyczność danego założenia w równym stopniu kształtuje rozplanowanie określające wzajemne uwarunkowania i relacje między elementami składowymi kompozycji, ale także dobór materiałów, z uwzględnieniem materiału roślinnego tworzącego aleję. Przez wzgląd na to, iż kompozycję w głównej mierze stanowi materia żywa, zmienna w czasie i przestrzeni, jej kształtowanie winno być procesem ciągłym. W doktrynie konserwatorskiej, przyjęto, iż poszczególne drzewa mogą podlegać wymianie, lecz drzewostan jako całość kompozycji winien trwać niezmienne, co świadczyć ma o trwałości danego założenia. Nasadzenia zastępcze, w miejsce drzew, które straciły swoją żywotność nie wpływają negatywnie na autentyczność czy integralność danego założenia zieleni komponowanej.
W podsumowaniu decyzji o wpisie do rejestru zabytków Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków podkreślił, że komponowane zadrzewienia spełniają istotne funkcje kulturowe, przyrodnicze oraz krajobrazowe. Mają znaczenie w zachowaniu i utrwalaniu krajobrazu kulturowego. Aleje stanowią nierozerwalny element kompozycji układów ruralistycznych, które wraz z zespołem zabudowy tworzą krajobraz kulturowy danego miejsca. Utrzymanie zadrzewień w postaci alei w przestrzeni publicznej leży więc w interesie społecznym. Wycinanie starodrzewu oznacza stratę dla środowiska przyrodniczego i degradację krajobrazu kulturowego regionu. Z tego względu uznano, iż aleja i droga w Gołaszynie winna pozostać zachowana i objęta ochroną prawną.
