Międzyrzecz – Zamek

Murowany zamek stoi w zachodniej części miasta, na szczycie grodziska otoczonego wa­łem o konstrukcji ziemno-drewnianej, powstałego w IX wieku przy ujściu rzeki Paklicy do Obry. Powstała osada pełniła funkcje obronne wykorzystując naturalne położenie w pod­mokłym terenie pomiędzy dwoma rzekami.

Pierwsze historyczne wzmianki o grodzie pochodzą z 1005 roku z kroniki Tietmara, i związane są z leżącym nieopodal klasztorem benedyktynów. Gród międzyrzecki położo­ny przy granicy państwa polskiego pełnił ważną funkcję obronną, stąd wielokrotnie doko­nywano przebudowy twierdzy. Istniejący gród przyczynił się do założenia miasta Między­rzecz (niem. Meseritz). Lokowany w połowie XIII wieku organizm miejski związany był z zamkiem i fortyfikacjami miejskimi. Zamek pozostawał również ośrodkiem władzy, jako że miasto było królewskie, a na zamku ulokowano siedzibę kasztelana i starosty.

Lokacja miasta określiła układ miejski położony w widłach rzek Paklicy i Obry o regu­larnym rozplanowaniu zorganizowanym przez krzyżujące się dwie główne ulice, dzielące miasto na ćwiartki. W następnym stuleciu wzniesiono fortyfikacje miejskie, co zakończyło proces powstawania miasta. Mury otoczyły zabudowane częściowo kwartały ulic, za nimi, korzystając z naturalnego ukształtowania terenu i dużej ilości cieków wodnych, wykopano fosę. Zespół miejski obwarowany murami tworzył w stosunku do zamku układ obronny podrzędny, dodatkowo umocniony basztą w narożu muru przy plebani oraz budynkiem gotyckiej fary. Miasto było królewskim, stąd znajdująca się tu siedziba kasztelana i starosty. Urząd starosty międzyrzeckiego sprawowali znani politycy, m.in.: Łukasz Górka, Stanisław Ostroróg, Jan Zamoyski, Bogusław Leszczyński, Piotr Opaliński, Stanisław Jan Jabłonow­ski i Antoni Barnaba Jabłonowski. Ranga miasta, położenie w miejscu krzyżujących się waż­nych szlaków handlowych oraz rozwijające się rzemiosło, przyczyniły się do jego rozkwitu. W czasie rozbiorów Międzyrzecz został wcielony do Królestwa Pruskiego i należał do Nie­miec do 1945 roku, z krótką przerwą w okresie istnienia Księstwa Warszawskiego.

W XIV wieku, gdy granica po utracie Ziemi Lubuskiej przesunęła się bliżej Międzyrzecza, na stożku grodziska, za Kazimierza Wielkiego, wzniesiono murowany zamek, dostosowu­jąc obrys murów do warunków terenu. Po zniszczeniach z 1474 roku, zamek odbudowano i następnie przebudowano, likwidując stołp i dobudowując basteje. Zamek był kasztelanią i siedzibą starosty do czasu potopu szwedzkiego. W 1574 roku w zamku odbyło się uroczy­ste powitanie króla Henryka Walezego, który podążał z Francji, aby objąć tron Polski.

O wyglądzie budowli informują kolejne lustracje dóbr królewskich. Zniszczony w 1655 roku utracił swe znaczenie obronne i mieszkalne. Odtąd jest trwałą ruiną. W 1793 roku przestał być dobrem królewskim i został przejęty przez Państwo Pruskie. Całość komplek­su wraz z budynkami starostwa i folwarkiem zamkowym została oddana w dzierżawę mi­nistrowi Lucchiesini. Ostatecznie zamek przypadł aż do 1945 roku rodzinie Dziembow­skich, którym służył jako pomieszczenia gospodarcze. W latach powojennych zamek stał się częścią zespołu muzealnego. Prowadzone w latach 1954-1964 badania archeologiczne i architektoniczne określiły etapy powstawania zamku, które można prześledzić zapozna­jąc się z ekspozycją muzealną, znajdującą się w domu starostów, posadowionym wraz z ofi­cyną na dziedzińcu przedzamkowym w XVIII wieku.

Istniejące ruiny zamku to murowane z cegły mury obwodowe od wschodu z dwoma baste­jami na planie koła, przesklepionymi pozornymi kopułami, flankującymi bramę ze ślada­mi mostu zwodzonego. Wejście przez arkadę bramną poprzedza drewniany most nad fosą. Przy bastei północnej stoi budynek gotycki na planie kwadratu, kryty dachem namioto­wym z dachówką. Natomiast przy bastei południowej położone są piwnice budynku re­nesansowego o sklepieniu beczkowym. We wnętrzu bastei południowej można podziwiać odsłonięty fragment konstrukcji wału grodowego. Mury przeprute otworami strzelniczy­mi, od wewnątrz noszą ślady wielokrotnych przemurowań. Zamek otacza fosa i wczesno­średniowieczny wał obronny.