Zakończono badania architektoniczne, którymi objęto budynek ratusza wraz z wieżą, zlokalizowany w bloku śródrynkowym, położonym w centrum głównego placu miejskiego Żagania. Wykonane przez dr. hab. inż. arch. Andrzeja Legendziewicza, prof. PWr badania sfinansowano ze środków Gminy Żagań o statusie miejskim.
Czterokondygnacyjny gmach wypełnia wschodnią partię zabudowy kwartału. Jego wieża zamyka perspektywicznie ulice Warszawską. Zwieńczenie galerii w formie niskiego krenelaża, od wschodu ozdobiono kartuszem z herbem Żagania, nadanym w 1602 roku przez cesarza Rudolfa II Habsburga. Powyżej umieszczono ażurowe tarcze wielkiego zegara. Na pierwszym piętrze wieży zachowało się sklepienie kryształowe. Badaniami architektonicznymi objęto wnętrze budynku. W celu rozpoznania struktury przekształceń wykonano sondaże badawcza, rozpoznano wątki murów oraz chronologię ich przekształceń. W oparciu o różnice technologiczne i materiałowe oraz skromne wzmianki źródłowe wydzielono kolejne fazy kształtowania się bryły wieży. Analizie poddano dostępne źródła pisane obejmujące wzmianki o ratuszu redagowane od początku XIV wieku. Rozpoznano także ikonografię archiwalną.
W wyniku badań wyodrębniono następujące fazy:
Faza I (Gotyk I – I połowa XIV wieku (przed 1337 rokiem) – budowa wieży i ratusza
Pierwsza wzmianka o ratuszu w Żaganiu pochodzi z 1337 roku, gdy książę Henryk IV Żelazny przekazał miastu znajdujące się pod nim ”izby kamienne”. Z powyższą informacją możemy zapewne identyfikować najniższe kondygnacje wieży. Założone w parterze oraz na poziomie pierwszego piętra odkrywki ujawniły fragmenty budowli wieżowej o planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach około 6,4 / 6,6 metra. Nie znamy układu wnętrza partii przyziemia, ale zapewne mogło ją wypełniać niewielkie pomieszczenie. Mur obwodowy wzniesiono w wątku gotyckim.
Faza II (Gotyk II – po 1439 roku) – odbudowa wieży
Wieża zawaliła się w wyniku wichury w dniu 12 lutego 1439 roku44. Zniszczeniu uległ
prawdopodobnie hełm ją nakrywający oraz bliżej nieznane partie trzonu.
Odbudowa objęła podwyższenie murów obwodowych co najmniej do wysokości około 14,4 metra nad obecny teren. Mury tej fazy zrealizowano przy użyciu cegły o zróżnicowanym kolorze wypału od jasno-czerwonego do czarnego. Fakturę muru tworzył regularny wątek jednowozówkowy, ze starannie formowaną spoiną płaską z rysą.
Faza III (Gotyk III – przed 1539 roku) – podwyższenie wieży
Wieża ratusza, podobnie jak całe miasto, uległa zniszczeniu w wyniku pożaru, który wybuchł w 1486 roku. Roboty przy jej odbudowie zakończono prawdopodobnie dopiero w 1539 roku. Zrealizowane wtedy prace objęły podwyższenie wieży oraz wprowadzenie do jej wnętrza sklepień. Zakres nadbudowy po pożodze udało się zarejestrować we wnętrzu w odkrywce na poziomie wejścia ze strychu. Mury obwodowe wyrównano do poziomu odsadzki stropowej, a następnie podwyższono o co najmniej 3 metry. Od strony wschodniej wprowadzono okno osadzone we wnęce, której fragment ościeża i łęk grubości 1/2 cegły uchwycono w założonej odkrywce. Najbardziej efektownym elementem, zrealizowanych podczas tego etapu prac, było sklepienie kryształowe założone nad izbą na pierwszej kondygnacji wieży. Mury obwodowe wzniesiono w dość regularnym wątku jednowozówkowym.
Faza IV (Renesans – ok. 1606 roku) – renesansowy wystrój elewacji
Renesansowy wystrój elewacji wieży ratuszowej znany jest z widoków miasta z początku XIX wieku oraz rysunku wykonanego w 1848 roku przez Leonarda Dorsta von Schatzberg. Widoczna na nim zabudowa bloku śródrynkowego ujęta została w widoku od strony południowej, od wylotu ulicy Parkowej (d. Dorotheenstrasse). Zrealizowany około 1602 roku wystrój architektoniczny wieży zakomponowany został w podziale na dziewięć(?) kondygnacji. Każdą wydzielała taśma, a narożniki ujmowały tynkowe bonie, naprzemiennie prostokątne oraz kwadratowe. Na osi ósmej kondygnacji osadzona była tarcza zegarowa, a na najwyższej rozmieszczono we wnękach o wykroju odcinkowym troje wąskich szczelinowych okien.
Faza Va (Barok I – około 1726 roku) – budowa hełmu wieży ratusza.
Zapewne w 1726 roku wieżę nakryto nowym hełmem. Jego układ pozostaje nieznany, bowiem na widoku miasta wykonanym około 1738 roku przez Fryderyka B. Wernera wieża jest już go pozbawiona, a koronę wieńczy zarys zniszczonego muru (?).
Faza Vb (Barok II – przed 1753 rokiem) – budowa hełmu wieży ratusza.
Kolejny hełm na wieży ratusza osadzono zapewne przed 1753 rokiem. Jego ogólny widok przedstawia bowiem panorama powstała w tymże roku – opublikowana w 1850 roku przez Leonarda Dorsta von Schatzberga. Układ zwieńczenie wieży składał się z dwóch esownicowych czasz, dwóch prześwitów oraz cebulastego zwieńczenia, w którym osadzono gałkę i chorągiewkę. Hełm zapewne uległ zniszczeniu niedługo potem, bowiem już na widoku miasta z 1780 roku wieża ma inną formę zwieńczenia.
Faza Vc (Barok III – przed 1780 rokiem) – czterospadowy dach z niewielką latarnią.
Realizacja trzeciego hełmu w przeciągu XVIII wieku miała zapewne miejsce przed 1780 rokiem. Otrzymał on formę niskiego dachu namiotowego, na którego szczycie osadzono czworoboczną niską latarnię z czterospadowym dachem namiotowym z gałką i chorągiewką. Zwieńczenie to przetrwało co najmniej do połowy XIX wieku, kiedy to uwiecznił je Leonard Dorst von Schatzberg.
Faza VI (Neorenesans – lata 1866-1869) – neorenesansowa przebudowa wieży oraz budynku ratusza
Księżna Dorota de Talleyrand-Perigord w 1862 roku przekazała 2000 talarów na przebudowę wieży ratuszowej oraz 200 talarów na zakup transparentnego cyferblatu. Prace rozpoczęto w lutym 1866 roku. Objęły one przekształcenia zwieńczenia wieży oraz gruntowną przebudowę budynku przyległego do niej od północy i zachodu. Dotychczas istniejący budynek rozebrano do fundamentów. Nowy wzniesiono w układzie trójtraktowym, trójpasmowym z sienią na osi oraz wieżą w narożu, w trakcie frontowym pasma południowego. Fasadę budynku przylegającego do wieży od północy ukształtowano jako symetryczną, trójosiową, z nadaniem form neorenesansowych. Istniejącą wieżę ratuszową rozebrano do wysokości około 17,2 metra nad obecny poziom terenu. Nadbudowę ukształtowano symetrycznie wokół wszystkich ścian. Na poziomie 26,8 metra nad obecnym terenem zakomponowano tarczę zegarową wraz z nowym mechanizmem. Po zakończeniu prac, 25 sierpnia 1869 roku, w dniu imienin Napoleona Ludwika ks. de Talleyrand-Perigord, poświecono nową wieżę wraz nadbudową.
Faza VII (wrzesień/październik 1930 roku)
Kolejny remont wieży i budynku do niej przyległego przeprowadzony został między 11 września a 25 października 1930 roku. Prace te dokumentuje fotografia na której widoczne są rusztowania. Podczas zrealizowanych wtedy robót wykonano nowe tynki elewacyjne, oraz przemurowano jedno z ościeży wejścia do sali ze sklepieniem kryształowym.
W opracowaniu badacz zamieścił także kalendarium obejmujące najważniejsze wzmianki źródłowe:
21.06.1303 roku- wzmianka o burmistrzu (magister civium) Żagania, Hertelin von Hyrsvelde,
1331 rok – przywilej książęcy dotyczący „izb kamiennych” (Steinkammern) na Rynku;
1337 rok – książę żagański Henryk Żelazny przekazał miastu „izby kamienne” pod starym
ratuszem;
13.03.1430 roku – książę Jan I Żagański złożył w ratuszu przysięgę zadośćuczynienia klasztorowi augustianów strat;
12.02.1439 roku- podczas wielkiej wichury zawaliła się wieża ratuszowa;
28.12.1517 roku – umowa dotycząca budowy apteki przy ratuszu;
1521 rok – wzmianka o kramie przy wieży ratusza;
1521 rok – rozbudowa ratusza o wagę miejską, wysoki dach i ścianę szczytową;
1539 rok – odbudowa wieży ratuszowej;
1542 rok – informacja o przeniesieniu kilka lata wcześniej dzwonu z kościoła św Rocha na
Przedmieściu Żarskim do wieży ratusza;
1561 rok – uwięzienie w izbie kamiennej pod ratuszem syna kamieniarza z Bożnowa;
18.07.1570 rok – uderzenie pioruna w wieżę ratusza;
1605 rok – przeniesienie zegara z wieży kościoła franciszkanów do wieży ratusza;
1606 rok – umieszczenie na wieży nowego mechanizmu bijącego;
30.08.1607 roku – wzmianka o wymianie gałki na maszcie wieży;
1612 rok – informacja o strąceniu przez wiatr gałki i wiatrowskazu wieży;
1688 rok – pożar miasta który oszczędził wieże ratusza;
przed 1689 rokiem – opis wnętrz ratusza oraz wieży;
1715 rok – wzmianka o budzie kramarskiej przy wieży;
1725 rok – wzmianka o budowie bud kramarskich wokół wieży;
7.04.1726 roku – informacja o zdjęciu starego zegara z wieży;
17.09.1726 roku – wzmianka o zainstalowaniu gałki na wieży, pozłoconej przez złotnika Christiana Handta;
1726 rok – informacja o zakończeniu remontu wieży i budowie nowego hełmu oraz osadzeniu
nowego zegara z postacią Czasu i rzeźbą Lwa;
22.08.1730 roku – pożar miasta podczas którego zniszczeniu uległa wieża ratusza;
3.10.1750 roku – informacja o zainstalowaniu nowego zegara na wieży;
1768 rok – wzmiankowana sprzedaż wartownia obok ław chlebowych i przy wieży ratuszowej;
1769 rok – informacja o urządzeniu wartowni na wieży ratusza;
1853 rok – wzmianka o grożącej zawaleniem wieży ratusza;
9.08.1862 roku – wzmianka o przekazaniu przez księżnę Dorotę 2000 talarów na przebudowę starej wieży ratusza;
13.02.1866 roku – początek rozbiórki ław chlebowych koło wieży ratusza;
18.02.1866 roku – początek rozbiórki starej wieży ratusza;
2.04.1868 roku – rozpoczęcie nadbudowy wieży z pozostawienie dolnej partii wg projektu
królewskiego mistrza budowlanego Müllera;
25.08.1869 roku – uroczysta konsekracja nowej wieży ratusza w dniu imienin księcia Napoleona Ludwika ks. de Talleyrand-Perigord.
Opracowano na podstawie dokumentacji badań architektonicznych autorstwa dr. hab. inż. arch. Andrzeja Legendziewicza pt. Ratusz i wieża w Żaganiu. Wyniki badań architektonicznych.
